Rast ravekirina têgeha rêveberî, neyêniyên ji ber têgeha desthilatdariyê û ji hêla tine kirina miyoptiyan giringe. Rêveberî jî wekî çand di civakê de çêkerek xwedî berdewamiye. Ger em hîn bi giştî bigrin dest, di astek gerdûnî de li pêşketina mejî û bi taybetî jî di gerdûna bîyolojîkde li tîrbûna tûreyan rast tê.  Rêveberî sererastiya di gerdûnê de, rewşa ji kaosê derketinê rave dike. Rewşa pêşketiya xwezayê yak û di civakê de xwedî wateyek bi hişmendiya nerm, bi xwe re pêşketina erka rêveberîyê têne. Ji mejiyê civakî re gotina rêveberî gengaze. Di vê rewşê de çareserkirina têgehên rêveberiya xweser û rêveberiya biyanî xwedî girîngiye.

Dema kû Rêveberiya xweser; sererastkirin û kontrolkirina erkê di xwesaya civaka xwe de, bi vî awayî jî pêkanîna berdewamiya civakê û bi garantî kirina parastin û tîmarkirina wê pêktêne, rêveberiya biyanî xwe wekî desthilatdar “xwezayî dike” bi bêhiş kirina civaka kû li ser hatî damezirandin (şuştina mejî), bi vî awayî jî ji bo xwe dizivirîne rewşa mêtîngerî û bi rêve dibe. Li gorî wê jibo civakekî rêveberiya xweser di giringiyek jiyanî de ye. Civakek kû ji rêveberiya xweser bêpar mayî wekî kû ji mêtîngerbûnê nikare rizgar bibe, wekî encama vê ya xwezayî tûne bûna wê ya di pêvajoyek bi asîmîlasyon û komkujiyan ne guhere.

Rêveberiyên biyanî nûneriya şêweyê herî zordar û metînger ya desthilatdariyê li ser cewherê civakê dikin. Jiber vê yekê ji bo civakekî erkê herî jiyanî, exlaqî, bi zanist û estetîk gihiştina hêza rêveberiya xweser e. civaka kû nekariyî vî erkî pêkbêne, li gorî kû pêşketina wê ya exlaqî, zanistî û estetîk ne gengaze, bi sazîbûna siyasî û aborî û pêşketina wê jî tûne dibe. Ya girîng, ji aliyekî ve erkê rêveberî xwe ji şêwazê desthilatdariyê bêpar bihêle, ji aliyê din ve jî li hemberî bêrêveberiyê heya dawî berxwedan e. bi qasî desthilatdar nekirina rêveberiyê, ji dest standina cudakariyên desthilata rêveberiyê jî xwedî girîngiyek mezin e. Her çendê kû desthilatî dij-civakî be, rêveberî jî ew qas xwedî erkê civakî ye. Bêyî erka civakî pêşketinek exlaqî, estetîk û zanistî pêknayê. Bi vî awayî di wateyekî teng de ger kû pêşketinek çandî nebe, di wateya berfireh de pêşketina aborî û siyasî jî pêknayê. Di vê rewşê de tişta kû were jiyîn di encama mêtîngerî, asîmîlasyon û komkujiyan de tûnebûne.

Her çendê rêveberiya desthilatdar di civakî de antîdemokratîk be, rêveberiya xweser jî ew qas bi rêveberiyek demokratîk ve peywendîdar e. her çendê rêveberîya desthilata xwerû dijberiya xwe ya demokrasî û dûrketina civakê ji rêveberiyê rave bike, rêveberiyên xweser jî civakê li gorî rêjeya beşdarî rêveberiyê kirinê demokratîkbûnê rave dikin. Di vê rewşê de demokrasî wekî rêveberiya xweser kû civakê beşdarî lê kirî dikare were ravekirin. Rêveberiyên xweser ji ber kû tim bi civakê re peywendîdarin, li gorî kû beşdarnebûna wan nayê hizirîn, di xwezaya wan de demokrasî heye. Li gorî kû Demokrasî hîn zêdetir jibo civakên makro yên wek gel û civakê têgehekî tê hizirîne jî, rêveberiyên xweser erkekî kû ji civaka klana herî biçûk heyanî civakên netewî yên berfireh belav bûyî û berdewamiya xwe heyî rave dikin. Krîza herî girîng kû civaknasî jiyandike yanjî di destpêka pirsgirêkan de belbeleya desthilat û rêveberiyê û berovajî kirina wê çaresernekirin tê. Ev jî bi xwe re bi hemû analîzên çêkerî û exlaqî, nêzîkatiyên dîrokî dinava kaosê de digre, temenê krîzê dirêj dike. Encam; daqurtîna desthilatê ya hemû civak û derdorê, valekirina hundirê demokrasiyê û anîna rewşa qaşilek vale, daxistina şêweyek kû xwe bê wate dubare bike ye. Zanista civakî têgehên desthilatdar û rêveberiyên demokratîk ger kû negre odaka xwe û çareser neke û bi vê re peywendîdar çareseriya wê li dîrok û zanistên din belav neke, bi serketina krîza di qada zanistî de û bi vê re krîza civakî bi çêkerek û wateyek nû derbas kirina wê dê ne gengaz be.

Têgeha polîtîkayê jî herî kêm wekî têgeha desthilatdar nûnertiya têgihiştina çêkera civakek zor dike. Polîtîka yak û têgehên hem rêveberî hem jî yên desthilatê bibîr tênin, wekî peyv ji koka Grekî ye û tê wateya “rêveberiya bajêr”. Lêbelê wekî çêkera civakî dema kû were qal kirin, bi azadî rêvebirina civakê pêşketina wê û pêkanîna pêşketina takekesî jî dikare were pênase kirin. Li gorî kû çêkera rêveberî digre nava xwe jî nayê daxistina heya wê derê. Ne bi rêveberiya xweser ne jî bi desthilatê nayê wekhev kirin. Nirxandina polîtîkayê bi qada azadiya civakê, qada xuliqînê ya pêşketin bi wate û vînê hîn nêzî rastiya cewherî ye. Heta, wekhevkirina polîtîkayê bi azadiyê gengaz e. Li vir, civak hem bi hizir hem jî bi çalekiyan xwe, nasnameya xwe bi zanist kirin, pêşxistin û parastina wê mijara gotinê ye. Dema kû polîtîka were rewşa erkê rêveberiya xweser, li gorî kû wekî polîtîka ya demokratîk nasname qezenc dike, zivirandina polîtîkayê rewşa rêveberiya desthilatdar jî ji rastiya xweya cewherî dûrxistin û wekî daxistina rewşa kû xwe bi xwe mandêl bike dikare were nirxandin. Qada desthilatê, qada mandêlkirina polîtîkayê ye. Ji ber vê yekê rêveberiya dewletê wekî kû lîberalîzm bi ısrar pozberdike, ne polîtîka û polîtîk bûn, dijê wê mandêl kirina polîtîkayê û li şûna wê tê wateya yan keyfî rêvebirina desthilatê yan jî derbaskirina îdareya bi qural ya dewletê. Îdareya dewletê qet wekî polîtîka nayê pênasekirin; her wekî kû rewşa desthilatê ya gihiştî norma bi qural e. desthilat bi xwe jî di her mercî de vedanek ya polîtîkayê ye.

Di civaknasî de qada kû herî zêde belbeleya têgeh lê têt kirin qadên desthilat, rêveberî û têkiliyên polîtîk in. têgeh ew qas di nav hev re û herwekî kû wekî hev tê karanîn kû, hemû bane zanistên civakî bi awayek xelek xelet li hev hatiye honandin. Zanista civakî kû best ji vîna Lîberal girtî, di vê qadê de li têkilheviyek sînor ne nas xizmetê dike. Bi taybetî jî ji bo hemû çalekiyên sîstemên sitemkar re dibêje polîtîka, rêgezên polîtîk yên kariyîn li ser piyan bi mînin jî ji nedîtî ve tê; rêveberiya eşîrê ya kevneperest, teng mehelî, dem dirêj nedîtin, di şêweyê berjewendiyên bingehîn yên netewî kû hundir û ji derve re nûnertî nekirin de tê darezandin. Têkilheviya di vê mijarê de û belbele di pîvanên gelek mezin de ne. polîtîka ji mêj ve ji civakê hatiye dûrxistin, di rewşek kû li şûna wê kodên desthilatê lê hatî serdest kirin kû bi îxanetê re yeksan, wekî polîtîk ji ber kû pêşketinek pir mezin bi dest xistiye, di polîtîkayê de ji ber kû rêjeyek modern û şaristanî bi dest xistiye di derbarde wekî normal tê axaftin. Lêbelê di qada civakî ya kû polîtîka lê heyî, tişta derbasker berjewendiyên civakî ne; pêşketin û nermbûna wê ya wateyî û çêkerî ye. Civakên bê polîtîka yan xwedî polîtîkayên lewaz yan ji mêtîngerî û tûnekirina ji derv eve û mêtîngeriya desthilatekî yan jî ji hundir ve ji elîta desthilatekî û mêtîngerî û çewisandina çînek mêtînger rizgar nabin. Qenciya herî mezin ya li civakekî were kirin, gihandina wê ya asta civakek polîtîk e. ya baştir, gihandina wê ya demokrasiyek kû siyaseta wê ya demokratîk 24 demjimêran bi berdewam û çêkerî kar dike ye.

Sedemê herî bingehîn yê kû sistemên desthilatdar û pêkhateyên dewletan bi berdewamî exlaq ser ve dibin û li şûna wê ji jor ve pozberkirina vîna hûqûqê ya yek alî (şêwazê exlaqî yê serdestan) bi zerer dana rêveberiya xweser û polîtîkayê, wê civakê bi berdewamî û çêkerî anîna beramberî mêtîngerî û rêveberiya desthilatdar neçar dike. Civakek kû exlaqê xwe bi hêz jiyan dike, zû bi zû li desthilat û mêtîngerîyê serî natewîne. Ji bo civakekî rewşa exlaqî ya herî neyênî, paş û paşverû jî ji qanûn û rêveberiyên herî pêşverû yên dewlet û desthılatiyê jî bi nirxtir e. li cihê kû civaka exlaqî û polîtîk heyî, desthilat û qanûn ji ne pêwîstiyê zêdetir, di vegere rewşa barek kû tehemmûl kirina wê jî pir zehmet. Ger civakek çendîn exlaqî û polîtîk bê kirin, ew qas demokratîk, azad û wekhev, herwiha ji îstismara yekdestên sermaye û elîta serdest girtî û xwe ragir dibe. Zanistên civakî yên kû ji lîberalîzmê bi bandor polîtîkayê dadixe asta demagojiyê  û bi taybetî wekî materyalê demagojiya bingehîn ya partiyên prototîpî ya dewletê, pênaseyan tenê li ser nave zanist û xirabiyek pir mezin kû ne îxanetkarê zanistê, bi şêweyek zanistî lîstina rolê kû ji wan re hatî pênasekirin, ji mîsyonên xizmetkirinê yê yekdestiyê mêtîngerî û desthilatê pêşdetir tê.

Dema kû potansiyela desthilatê şînber bibe, dewletek ji rêzê û elîtên kû li wê hukûm dikin çîna mêtîngeriya civakî kû xwe dispêrinê (koledar, feudal, bûrjûva û hwd.)teşkîl dike. Hizirîna desthilatê ya wekî potansiyela hêzek  hem fîzîkî hem jî entellektûel jî gengaze. Hêmanek din ya girîng kû xwe li civakê ferz, teqez û bi berdewamî pêwîstiyeke pozber dike jî, xwe bi pêwîstiya rêveberiya xwezayî ya civakî heman dike. Ji ber kû desthilat xwe bi buyerek ya rêveberiyê kû bi desthilatê ve wekhev dike jêneger dike. Dema kû civaka xwezayî ji rêveberiya xwe tê cûdakirin, tê dîtin kû desthilat wekî xaneyek ya penceşêrê xwe berdide nava bûnyeya civakî.

Di civakê de dive mirov pir li hesreta kû li desthilatê tê kêşan bi baldar be. ev hesret çendîn belave be, ew qas despotgokên civakî tûre didin. Ev jî dibe sedemê ji binî ve tûnebûna demokrasiyê. Despotiya kû nexweşiyek ya desthilatê ye, wekî kû di nimûneyên tîpê Hîtler de tê dîtin dema kû bê kontrol were hiştin durinda wê ne zêde dûre. Di dîrokê de despotiya kû wekî rêveberiyek keyfî derketî û wekî xaneyên faşîzma civakî jiyankirî, di pêvajoyên desthilata kapîtalîst de bi lez mezin dibin û li hemû çavikên civakî belav dibin û wekî rêveberiya hêza totalîter ya civakê şînber dibin. Bi şêwebûna desthilatê bi şêweyê netew-dewlet bi rejîma kapîtalîst-faşîst peywendîdare û rewşa wê ya pêşeng rave dike. Demokrasî di wateyek berfireh de wekî xwe bi rêvebirina civakên kû dewlet û desthilatdarî nas nekirî di kare were pênase kirin. Xwe bi rêvebirina girseyên wek klan, qebîle û eşîran daxilê vê kategoriyê ne. di civakên kû diyardeyên wekî desthilat û dewlet bi tîrî jiyan kirî de nirxandina rêveberiyên xweser yên ji derveyî rêveberiya dewlet û desthilatê de dimînin, di dorpêça demokrasiyê de gengaze. Di civakên bi dewlet de bi rewşa xwerû ne demokrasî ne jî rêveberiyên despotîk derbasdar in.

Hîn zêdetir diyardeya rêveberiya derbasî nava hev bûyî mijara gotinê ye. Rizgarkirina demokrasiya civakî ji vê xapandinê bi pêşxistina rêveberiyên xweser yên demokratîk gengaz e. bêyî kû rêveberiyên xweser yên demokratîk bi desthilata dewletê wekhev bikin, di bin nave dîktatoriya gelparêz û proleter de bêyî kû ji rê derbixin pêşxistin, di rewşa modela herî nêz ya çareseriya rast de ye.  Ne li ser navê gel dewletbûna wê ne jî bûyîna parekek hêsan ya dewletê bingeh û cûdakariya rêveberiya xweser a demokratîk e. Bi rêbazek ji derveyî vê riyê derbaskirina berovajîkariya demokrasiya liberal a rastgir û çepgir zehmet e. heskî wekî demokrasiya liberal a klasîk heskî jî xwe wekî demokrasiya gel ya reel-sosyalîst nîşan bide, hêza bingehîn ya lîberalîzma yekdestiya dewletê û aboriyê ne. erka kû dikeve li ser mile gel, ji dîrokê ve bi hêzên şariştanî li hemberî hêzên modernîteya kapîtalîst ya di serdema me de avakirina hêzên modernîteya demokratîk e. Bi qasî kû bi rûxandina dewletê armanc negirtina dewletbûnê, bêyî kû dinava dewletê de bi helin û bibin tûreyên wê yên sivîl xwe di hemû qadên civakî de çêkirin û watedar kirin rolê dîrokî yê modernîteya demokratîk e.

Di diyardeya rêveberiya civakî de cûdahiya di navbera şêwazên desthilatparêz û xweseriya demokratik ya çareserkirina pirsgirêkên bingehîn yên civakî de xwedî girîngiyek mîsoger e. heya kû ciyewaziyên bi kok yên di navbera paradîgmayên her dû rêveberiyan de neyê tehkîtkirin, bê erk mayîna hemû çareseriyên kû werin pêşxistin, mîsoger e. heya kû rêveberiyên civakî xwe bi xwe bi awayek azad tayîn nekin, hemû pirsgirêkên din wê di kerta dawî de wê li rastî bêçareseriya rêveberiyê bi aliqe û vala derbikeve, hetta wê girantirbûna pirsgirêkan jî bi xwe re bêne. Ger kû pêwîst be em nimûneyekî dîrokî bidin, nêzîkbûna dîktatorîya desthilatparêzî li hember diyardeya rêveberîyê di iflasa tecrûbeya Sovyet’ê de rolek diyar leyîstiye.

Di bingehê şoreşên binketî de jî heman diyarde veşartiye. Ev şoreşane wekî encama nekarîna cûdabûna ji hizrê rêveberiya desthilatdar de yan bi desthilatdarbûnê pîspaye bûne yan jî diyardeya rêveberiyê ji binî ve dûrkirinê berbi anarşîzma takekesî ve tehisîne û binketin e. pirsgirêka civakî de diyardeya rêveberî li rastî destavêtina desthilata hiyerarşîk û dewletparêz hatiye. Heya kû diyardeya rêveberî li rastî destavêtinê ne hatî, sews û ji rê derneketî ji ber kû çewisandin û mêtîngerî nikare sazûman bibe, ev diyardeyane yan pêknayên yan jî nikarin ji demkî bûnê rizgar bibin. Bi qasî kû destdanîna li ser rêveberî pêkneyê, li ser civakan mekanîzmayên mêtîngerî û çewisandina berfireh tên avakirin. Bi vî awayî jî wekî vebûna qotîya Pandora’yê hemû diyardeyên civakî dinava pirsgirêkan de dimînin.

Rasteka xwezayî ya civakî kû bi rêveberiya Hiyerarşîk xiradibe, li ser zêdebûna pirsgirêkên kû ji xwezayê derketîn wê bi pirsgirêkên civakî re rû bi rû bimînin. Pirsgirêk wê di çanda maddî û manewî ya civakê de her kû biçe girantir bibe. Pevçûnên kû dinavbera klan û qebîleyan de dijwar bûyîn çêkera bi pirsgirêk destnîşan dikin. Di cîhana zêhniyetê de hizrên mîtolojîk yên bi goman û di rastiya têgehên kû derketîn holê de pirsgirêka civakî rave dikin. Tevayê van diyardeyan em dikarin ji civaka Sumeran bi awayek berçav, çavdêr bikin. Şerê di navbera xwidawendan de, di rastiya xwe de şerê berjewendiyê yê dinavbera xanedanên hiyerarşîk û rêveberên bajar-dewlet de bilind bûyî de rave dike. Di navbera salên B.Z. 5000-3000’ê de li Mezopotamya jêrîn de hîn paşdetir wê prototîpa pevçûnên desthilatdarî, yekdestên mêtîngerî, nakokiyên bajar-çol (hov),  û pirsgirêkên civakî yên pevçûnên bi kok kû bingehê lihev nekirina çinan e pêkhatiba. Hemû şêwazên nimûneyên destpêkê yên lihevkirin û pevçûnên civakî yên dewletê, çînê, şerê navbajar û derveyî bajar, aşitiyan kû piştre derketîn li vir tên ceribandin.

Li gorî kû yê ji pêvajoyê serketî rêveberiya desthilatdare jî, civakê çi carî dest ji daxwaza rêveberiya xweser bernedaye, li hemberî rêveberiya desthilatdar tim daxwaza xwe ya rêveberiya xweser bilind kiriye. Her wiha kû, di cewherê qebîle û eşîran yên kû şêwazên herî belave yên civakê yên dîrokîne de jî  rêveberiya xweser jiyan kirine; li şûna kû serî li hember rêveberiyên desthilatdarên biyanî bi tewînin tim li çiya, çol û zozanan wekî komên koçer jiyankirinê bijartine. Heya dawî komkujiyan re derbasbûn dane ber çavê xwe, lêbelê ji mafê xwe yê rêveberiya xweser kû mafê herî xwezayî yê civakê ye ne geriyan e. qebîle û eşîr bi zanebûna kû dest jê berdana rêveberiya xweser ji destdana nasname û kolebûnê ye jiyan dikirin. Diyardeya kû digot berxwedana hovan ya li hember bajaran, di cewherê xwe de destjêbernedana qebîleyan ya ji rêveberiya xweser û şerê parastina nasnameyê ye. Çavdêrî kirina vê diyardeyê ya heya roja me ya îro gengaz e. êrîş û berxwedanên qebîleyên çölê yên kû ji Rojava hatî kû ji wan re Aramît (qebîleyên proto yên Ereb), ji Bakûr û Rojhilat ve Hurrî (qebîleyên proto Kurd) di tabletê Sumerî de bi şêweyê raveyên şewş bi şêweyê destanî hatine şîrovekirin.

Di pêvajoyên qewm, netew yanjî gelbûna civakên qebîle û eşîran fr pirsgirêka rêveberiya xweser xwe wekî demokrasî (kû bi Yûnanî tê wateya “rêvebirina gel ya ji aliyê xwe ve”) şînber dibe. Pêwîste em demokrasiyê bi dû wesfên wê yên girîng pênase bikin: yekem, sazîbûna desthilatê ya li ser gel, dijberbûna dewletbûnê digre nava xwe. Ya dûwem, mayîna civaka kevneşop ya li ser rêveberiya xweser hîn tevlîbûnê gur dike, çanda nîqaş û civînan sazûman dike, bi avakirina prototîpa parlementoyê qayîmtir dike. Rêveberiya xweser, wekî otonomîya demokratîk beşdariya hemû yekîneyên civakê yên peywendîdar pêktêne û sazûman dike.

Di vê mijarê de jî nimûneya dîrokî ya wekî şewş û bi şopandina belgeyên nivîskî em dikarin di demokrasiya Atîna’yê de bibînin. Ji ber kû demokrasiya Atîna’yê koledarî nekariye derbas bike em nikarin tam bêjin demokrasî ye, lêbelê ji ber kû dewletbûna wekî di nimûneya Sparta’yê de ne pejirandiye jî wekî dewlet nayê hesibandin. Ev nimûneya şewş ya ji demokrasiyê derbasbûna dewletê, di derheqê demokrasiya rast de roja me ya îro jî gelek dersan dide. Demokrasiya raste rast, diyarbûna rêveberiyê ya bi hilbijartinên salane û çi aliyê serdest yê kesên hatî hilbijartin neyî, diyardeya rêveberiyê ya di bin fermana demokrasiyê de, beşdarbûna hemwelatiyan ya nîqaşên polîtîk û bi vî awayî çanda civînan ya kû perwerdê pêktêne, ew nirxên kû ji demokrasiya Atîna’yê heya roja me ya îro mîrat mayîn e.

Bê goman, tişta kû bê hêjmar civakên din jî jiyan kirîn yên kû nehatîn nivîsîn jî çanda demokrasiya heman e. Bi kurtahî ceribandinên dîrokî yên em hewil didin nimûne bikin, belav bûn û cûdahiya diyardeya rêveberiya xweser û demokrasiyê derdixin holê. Wekî şêwazê rêveberiyek kû desthilatdar nabe, bi vî awayî rê li ber pirsgirêkên civakî neveke, fersendê nade derketina çewisîn û mêtîngeriyê xwe îspat dike. Van wesfên bingehîn yên demokrasî û xweseriya demokratîk, li hemberî pîspayeyên rêveberiya desthilatdar tim mîsoger kirin û ji van wesfan destbernedan xwedî girîngiyekî mezine. Xirabiya herî mezin ewe kû demokrasiyê bikin qilifê meşrûîyeta dewlet yan desthilatê. Pêwîste demokrasî qet bi desthilat û dewletê ve neyê yeksan girtin. Têkilhevkirinek bi vî awayî bi qasî kû qet çareserî ji bo pirsgirêkên civakî nabîne, dibe sedemê mezinbûna wan jî. Demokrasiyên kû tim zanista polîtîk û hestdariya exlaqî zindî digrin, qadên rasteqîn yên çareseriyên pirsgirêkên kû ji dewlet û desthilatê derdikevin in. Bi qasî demokrasiyê çi rejîmên din nînin kû pirsgirêkên civakî bêyî kû serî li şer bidin bi kêrhatinên  çareseriyê çareser bikin. Demokrasî tenê dema kû aramiya civakê ji aliyê dewlet û desthilatê ve bi metirsiyên mirinî li ser pêk were bi coş şer dikin û zû bi zû bin nakevin.

Di serdema modernîteya kapîtalîst de metirsiya herî mezin ya li ser demokrasî û rêveberiyên xweser ji desthilatên netew-dewletparêz tên. Piraniya netew-dewletên demokrasiyê ji bo xwe dikin qilif, bi pêkanîna navendîbûna herî tund, mafê rêveberiya xweser ya civakê bi temamî ji holê radike. Hegemonya îdeolojîk ya liberal vê wesfê netew-dewletê ya dij demokrasî wekî “taybetmendiyê serdema demokratîk” dixwazin bidin pejirandin, şerîna demokrasiyê ya netew-dewletî re dibêjin serkeftina rejîma demokratîk. Pirsgirêka rasteqîn ya demokrasiyan li hember modernîteya kapîtalîst cûdahiya xwe derxistina hole, jê negerana taybetmendiyê xwe yê berşdarvan û berdewamxwaze. Desthilat û hegemonya dewletê heya kû neyê pozber kirin, çi pirsgirêkên civakî yên demokrasî nekare çareser bike nîne.

Hewildana çareserkirina pirsgirêka desthilat û dewletê ya Civaknasiya reel bi şêweyê pêkhateya desthilat û dewletê sedemê herî bingehîn ya iflasa wê ye. Civaknasiya reel qet hesap nekiriye kû desthilatdarî û dewlet sermayeyek kombûyî ye, her kû evane erk bigrin wê bi sermaye û kapîtalîzmê encam bibin, di vê mijarê de korbûnek teorîk ya ciddî jiyan kiriye. Dema kû di hizirîn netew-dewletiya navendî we ji nimûneyên xwe yên liberal a klasîk qat bi qat mezin bibe û bigihe komûnîzmê, bi pêkhateya herî dûrinde ya kapîtalîst re rû bi rû mane. Pêknehatina sosyalîzmê bêyî demokrasî, bûye encama herî girîng ya ceribandinên sosyalîzma reel. Civaka sivîl ya di roja me de belave bûyî, mafê mirov û kêmnetewan, pirsgirêkên rêveberiyên herêmî û hemû pirsgirêkên neteweyî yên demokrasî û rêveberiyên xweser ji çewisandina netew-dewletiya navendî derketiye, jibo çareseriya van pirsgirêkan jî tenê bi ser re derbaskirina zemînê destdana ser ya mafê kû netew-dewletê pêşxistiye gengaze.

Çi karakterê federal yê DYE, çi yê YE’ya kû xwe bi nirxên demokratîk yên kêm bi kêm jî be ji nû ve dide civaka sivîl, kes û kêmenetewan û rêveberiyên herêmî de veguheztin pêşxistî, nîşan dike kû teorî û taktîkên netew-dewlet yên sêsed salî çerx kiriye. Jiber kû ev pêvajoya sed salî, rê li ber şer, talan, mêtîngerî, komkujî û asîmîlasyonên di çi demê dîrokê de nehatî dîtin vekiriye. Nimûneya YE, sînordar jî be gavek dîrokî ya vegera ji bo demokrasîyê. Herwekû di nimûneya netew-dewletê de tê dîtin, ev modela kû ji demokrasiyê re destdayî her kû diçe ji aliyê gel û dewletên cîhanê ve bi zorî were parvekirin e. lê belê diyar dibe kû demokrasiya eslî ya radîkal wê li parzemînên din yên cîhanê pêkwerin. Tecrûbeya Amerîka Latîn, nêzîkatiyên dewletên sosyalîst ên reel yên kevin, rastiyên Hindistan hetta yên Efrîqa giringiya demokratîkbûnê her roja kû dibore zêdetir derdixe holê, zextan dike kû pêşketin dive bi vî awayî be.

Parvekirina rêveberiyê di navbera hêzên demokratîk yên civakê û dewlet yanjî hikumetê de bi makezagonan tê diyar kirin. Weke kû bi qasî rêveberiya teqez a dewletê demoqrasiyek teqez daxwaz kirin jî ne ji rastiyê bû, li dijî ruhê çareseriyê jî bu.Vegera netew-dewlet ê ya di aliyê baş de têkiliya xwe ji nêz ve bi hemû demokratîkbun, rêveberiyên xweser yên demokratîk, avakirina netewa demokratîk, demokrasiya herêmî û çanda demokrasiyê di hemû qadan de pêşxistinê ve heye.

Netewa demokratîk ne tenê qîma xwe bi hevkariya zihniyet û çandê tîne, netewe kû hemû endamên xwe di qurumên xweser û demoqratîk de di gihîne hev û bi rêve dibe. Aliyê wê yê diyarker eve. Tarzê rêveberiya xweser û demokratîk şertê destpêkê yê buyîna netewa demokratîk e. bi vê aliyê xwe ve alternatîfa netew-dewletê ye. Li şuna rêveberiya dewletê rêveberiya demokratîk destkeftiyeke mezin yê azadî û wekheviyê ye. Sosyolojiya liberal(azad), bi dewleteke kû netewa wî yan hatiye ava kirin yan jî tevgereke kû avakirina dewletê ji xwe re kiriye armanç re hemane. Vebijarka nujen ya netewa demokratîk modernîteya demokratîke. Ekonomiya kû ji gemerdêrî(tekelbûnê) yê rizgar buyî, ekolojiya kû tê wateya bi howirdor re li hevkirî, teknolojiya kû hevalê xweza û mirove bingehê sazîbûna moderniteya demokratîk û di heman demê de ya netewa demokratîke.

KCK, ji bo ev rastiya dîrokî û civakî derkeve zanabûnê û di encama famkirina kû netew-dewlet xefikek ya kapîtalîzmê ye, ji aliyê PKK’ê ve weke sîstema rêveberiya gel bi xwe hatiye ragihandin. KCK li hember netew-dewletê ne netew-dewleta Kurda ne. Weke rêgez vêya red dike. Çi dibin siya netew-dewletek(ger kû girêdanbuyîna xwe ya bi demokrasiyê re di pejirîne)de, çi jî bi serbixwe, desthilatdariya kû Gelê Kurd bi pejirîne wê rêveberiya xweser a demokratîk ya gel bi xwe be. KCK para vê modelê ya kû di gihe Kurdan e. Bi kurtasî wergera wê ya Tirkî tê wateya demokratîkbûna civakê. Weke system tê wateya bêyî kû bi kevin şovenîzma netewê, şerê sînoran, bîrokrasiyê, netewperestî û netew-dewletê, tê wateya bi hevbeşî û dildarî ava kirina rêveberiya xwe. Tenê bi şertê kû rêveberiya xweser û demokratîk ya wan bê nas kirin de wê di bin siwana netew-dewletan de jiyan kirinê bi pejirînin. Di heman demê de ev tarzê jiyanê nayê wateya kû dewlet li ser bingehê federal yan jî konfederal were saz kirin. Li ser van bingehan bi dewletê re nayê li hev kirin. Li ser bingehê naskirina rêveberiya xweser a demokratîk ya civakê diçe‘li hevkirina mekazagona demokratîk’.

Di bingeh de xweseriya demokratîk tê wateya kesayetên  kû heman hişmendiyê parve dikin û civakên kû xwe bi vîna xwe ya cewherî bi rêve dibin. Mirov di kare ji vêre bi bêje rêveberiya demokratîk yan jî desthilatdariya demokratîk jî. Pênaseyeke ji gerdûnê re vekiriye. Şeklê polîtîk yê netewa demokratîk a KCK’ê weke têgeha xweseriya demokratîk rave kirin jî gengaze. Netewa demokratîk bêyî rêveberiyên cewherî(xweser) nayê fikirîn. Di giştî de hemû şeklên netewan, di taybet de jî netewa demokratîk heyîna civakên kû rêveberiyên wan yên cewherî(xweser) heyî ye. Ger kû civakek ji rêveberiya xwe ya xweser(cewherî) bê par were hiştin di heman demê de ji netewbûnê jî der di keve.

Di rastiya civaka hemdem de netewa bê rêveberî nayê fikirîn. Heta netewên dagirker jî, ji kokên biyanî werin jî, rêveberiyek ya wan peyda dibe. Lê belê qala rêveberiya civakên kû di pêvajoya belavbûnê dene nayê kirin. Hebe nebe hêza kû wan belav dike bi konrtol belav bike yan jî rêveberiya tasfiyê(tunekirinê) kû belavî pêvajoyê dike dibe mijara gotinê. Bi taybetî karakterê netew-dewletê kû pirsgirêkan bi xwe re tîne di roja me de civakên polîtîk û hêzên wan yên rêveberiyê ber bi netewa demokratîk ve têxe tevgerê, yan bi guhertinê(reform) yan jî bi şoreşê wan mecbûrî netewa demokratîk dike.

Pirsgirêka KCK’ê ya li cem netew-dewletên serwer meşrû bûyînê heye. Her çiqas pêşengtiyê dabe xebatên legal(qanûnî) jî, netew-dewleta kû vê na pejirîne di Kurdistan’ê de rê li ber du desthilatdarî û rêveberiyê ve dike. Diyare kû rêveberiya dewletê û rêveberiya KCK’ê di heman axê de derbazker nîşandan wê rê li ber ne rehetî û pevçûnan veke. Ger kû pêşniyarên ji bo legalbuyîn, qanûnîbuyînê kû   ji dewletên têkildar  hatin xwastin bersivek erênî wer negirin, berovajî eger serî li girtin, şopandin û tundiyê were dayîn, xuyaye kû wê KCK jî ji desthilatdarî û rêveberiya xwe bi şêweyê yek alî xistina meriyetê xwe nede paş. Ji 2005’an dema kû KCK hatî ava kirin ve bi netew-dewletên kû têkildar re heta niha raste rast yan jî berfireh nîqaşên kû hatîn kirin tu encam ne girtine. Di rewşa kû nîqaşan tû encamên erênî nedin de, di pêvajoya pêşiya me de wê di Kurdistan’ê de xwe weke civaka Kurd, gelên din ên kû pêre jiyan dikin û girseyên din de hêza rêveberî û desthilatdariya KCK’ê di yek alî de xistina meriyetê wê rewşeke kû jê nayê revandin be.  Ger weke KCK bi yek alî ve netewa demokratîk bi hemû rewşa xwe ve bêxe meriyetê, wê serdemeke nu bide destpê kirin. Wê ev dem ji dema kû PKK xwe dida avakirin û dixwast şerê gel yê şoreşgerî pêşbêxe gelek cûdatir be. Wê di vî demî de tenê partî û rêveberiya şer nebe mijara gotinê. Dîsa li gel xebat û şerê parastinê yê PKK û HPG ê , di vî demî de erka herî girîng wê ava kirin û rêvebirina netewa demokratîk bi hemû rewşa xwe ve be. Vekiriye kû wê di vî demî de di bin şertên nû de di navbera saziyên netew-dewlet bi hêzên xwe ve û sazî û hêzên KCK’ê de dijbertî, kişkişîn û pevçûn werin jiyan kirin. Wê di bajar û qadên çiyayî de desthilatî û rêveberiyên cûda mijara gotinêbin. Eger kû KCK di li hevkirina kû pêşengtiyê didiyê kû xwe digihîne netewa demokratîk û statuya wê xweseriya demokratîke çareseriya qanûnî serkeftî nebe, wê derbazî rêya duwem kû ji xwe re weke destpêk daye nîşandan ango  rêveberiya xweseriya demokratîk ya yek alî bibe. Wê di Kurdistan’ê de rêveberiya xweseriya demokratîk nebe rêbezê qanûna netew-dewlet, di aliyê cihî û herêmî de rêveberiya modernîteya demokratîk be.

Sîstema şaristaniya navendî ya Rojhilata Navîn, di demek kû 5 hezar sal debaz kirî de li ser diyalektîka vî bingehê her tim xwe kirina navend re ji vêtengezariyê derxistiye. Her pêvajoya kişkişîn û pevçûnê bi desthilatdariya navendî kû her diçe mezin dibe re bi encam bû. Ji xwe encama vêye kû her kariye bibe sîstema şaristaniya navendî. Navendîbuyîna kû zêde dibe ne di encama windakirina hêzê ya desthilatdariyên herêmî de çêbûne. Bi giştî bi dest danîna li ser mafê civakan yên rêveberiyên cewherî, çi yên kû di navenda wan de çi jî yên li derdora wan û her tim bi destwerdana malbat û qebîleyên li derdora wan kû xwedî jiyaneke xwezayî ya demokratîkin, bi standina mafê wan yê rêveberiya cewherî ji destê wan û bi xwe ve girêdanê navenda desthilatdar bi hêz kiriye. Çi desthilatdariya hegemonîk çi jî rêveberiyên herêmî tim bi jiyan kirina şêwazê komunal yê kevneperestê xwezayî qebîle, eşîr,gund û heta rêveberiyên cewherî yên bajaran paşde dane yan jî di berdêla rûxandina wan de pêkhatiye.

Spînoza, di bêje kû “di nava hemû zanistên bi karin werin pêkanîn û teoriyên pêk werin de zanista herî zêde dur dikeve polîtîkaye”. Di “lêkolînên siyasetê” yên navdar de bi vê îroniya kû balê dikşîne li ser sînorên wekî disiplîna polîtîkayê gava destpêkê di avêje. Vana bi “li hevne hatina” teorisyenan ve girê dide û dide diyar kirin kû “rêveberî ji wan çênabe”. Li beramber vê polîtîkaciyên wan jî “ne ji bo di asta herî baş de rêvebirina mirovan, ev kesên kû qurnaz û jêhatî di wan anîna leyîstokan ve xerîk dibin” didin nasîn. Li gorî vê peyamê teorîsyen mirovan weke heyî nabînin, weke kû di xwazin wan di bînin. Ji ber vê sedemê ji dervey utopyayê di qada polîtîk de nêrîneke wan ya xistina meriyetê nîne. Polîtîkavanên kû qet qala tiştên kû pêk neyên nakin xwe weke pêkanîna tiştên pêwîst yên kû “xirabyên” di mirovan de berpirsiyar dibînin.

Ev îroniya kû zanista polîtîkayê û siyasetmedaran rave dike, vedana bi sesdalan û wêde tê di kare were pîroz kirin. Ji ber kû ya îro di qewime realize(pişt rast) dike. Li gel kû ne tecrubeyek biçuke jî rexne di wateya guncaw de nirxê xwe di parêze. Teorîsyenan bi xeletiyên xwe rê li ber tecrubeyên bi êş vekirin. Pol^tîka ji pênaseya cewherî û erkê xwe pir wêdetir, sîyasetvanê konjektûrel jî profîla xwe ya mijara gotinê pêk tine.

Em ni karin nirxandinên yek ji fîlozofên ronakbuyînê spînoza yê jib o polîtîka û rêveberî kirî, ji pêvajoya dîrokî û civakî veqetandî bigrin dest. Her çiqas di mercên roja me ya îro de aliyên derbazdar hilgire jî, dem û naveroka lê cih digire dewsên kûr di hilgire. Giringiya guncaw ya rexneyê jib o siyasetmedar û teorîsyenan ne derbazdariya portreya kû xîz kiriye, bi pêk anîna çarçoveya teorîk ya vê rewşê jib o hemû deman meşrû kirina wê ye.

Peyv û têgîn, her wekû bandorên dem pêktêne û xira dike di hilgirin. Li gorî bi dîrok û naverokê ve girêdayî bi wateyên kû di nava dem de bi dest xistî yan jî winda kirî bi form^n hîn dewlementtir li gorî kû dikarin xwe bi gihîninê di kain rê li ber ji destdanênên cewherî û têkilheviyan jî vekin. Heman têgîn di serdemên cûda de, di wateyên cûda de dikarin werin karanîn. Yan jî bi ji dest dana wateya etîmolojîk ya peyvê di kare li mûtasyona were. Sedemê vê di girofkê dem de pêşketina zîhnî ji jiyanê, jiyan jî ji pêşketina zîhnî raste rast bandor dibe. Her wekû di hemû tiştn de heyî dema kû em têgîn û wateyên wê bigrîn dest jî di nava pîvanên dîrokî û civakî de dive em bi karin bi giştî li serdemên pêşketin û gûherînê temaşe bikin.

Di parzemîna Ewrûpa de yek ji encamên herî girîng yên hizrê Ronakbûnê xuliqandî avakirina pozîtîvîzmê wekî zêhniyet û serdest kirina wê ye. Pozîtîvîzm, bi sînordar kirina zanistê bi ceribandin û diyardeyan heqîqeta civakî parçe dike, realist e. realîzm wekî çiyayekî yê qeşayê yê qerisî ye.  Ji ya “heyî” bi rê dikeve, rastiya dem pêkanerê vedide. Çi zanistên kû xwe ne spartîn ceribandin û diyardeyan li gorî kû ne rast e, “ya heyî” ger kû di wesfek pêkan û çavdêrkar de be teqeze û mîsoger rast e. di rastiyê de rastiya rasteqîn û ne guher, prensîbê bingehîn yê modernîteya hizrê ronakbûnê avakirî ye. Modernîteya kapîtalîst yak û li ser Mandêl û tune hesibandina civaka kevneşop hatî pêşxistin, wekî heqîqeta yekane û neguher tê avakirin. Ji ber vê boneyê jibo têgînên polîtîka û rêveberî li ser vî esasî wate tê qezenckirin. Zanista kû serdestiya rasteqîn ya modernîteya kapîtalîst pênase dike, ger kû bi nêzîkatî û pênaseyên dorpêçkirî derbikeve rê, têgînên polîtîka û rêveberî ji faktora dem cûda dikîn û tengav dikîn. Ji derveyî temamkirîyên kû epîstemolojîya mijara gotinê pejirandî, di derbarê pêşketin û guherîna civakî de; bi vî awayî di derbarê polîtîka û rêveberiyê ya kû dînamîkê bingehîn yê pêşketin û guherîna civakî de jî em nikarin xwe bigihînin zanistek rast û giştî. Pêş pejirandina temamkiriyên kû hatîn gotin û pêkanîn jî bi rewşa mewcût stabîlîze kirinê meşrû dibe.

ÇAVKANÎ: KOVARA KOMUNAR