“Fermandarê ku serkeftinê bi dest dixe kesê pêşîya şer herî zêde hesap kirîye ye. Fermandarê ku şer windakirî jî zêde plan nekirye. Ji ber wê pêşîya şer herdem hesaba serkeftinê bikin. Lê, dîsajî dijî her îhtîmalê hesaba windakirinê û stratejîya wê bikin. Giringîya hûn didin plan çêkirinê faktora herî mezin ya diyarkirina serkeftin û windakirinêye.”

Sûn Tzû

    Bajarek Kirina Nava Şerê Derûnîyêde

         Şerên despêkê yên bajaran nava dewlet-bajarên Sûmeran despêkiriye. Dorpêç, êrîş û taktîkên   derûnî jî di dema şerê deshilatdariyê ya dinavbera dewletên bajarande derketiye.

         Bûyera Samûel N. Kramer weke “şerê yekem yê sinorê” binav kirî di helbestek ya tabletek ku BM 4000 salande hadî dîtîn derketiye holê.

       Li başûrê Mezopotamyayê dewleta-bajar Ûrêkê demekê qralek binavê Enmerkar deshilatdarî kiriye. Dewlet-bajarek binavê Aratta jî ku dikeve Rojhilatê Ûrûkê û jê dûr hebû. Aratta di deşta Mezopotamyayêde hatibû avakirin. Gorî bajarê Enmerkar Ûrûkê di alîyê maden kevirande dewlemend, û bajarek maldarbû. Enmerkar dijî serokê Arattayê û gelê li wir Şerek ya sinorê dide despêkirin. Enmerkar peyamnêrek dihilbijêre û ji begê Aratayêre peyama ‘ bila bi gelê xwere zêr û zîv bîne û eger perestgeha Enkî ne xemîlînin wê bajarê wa birûxîne’ rêdike. Beşa herî giring jî dihêle dawîre û dibêje: ‘ xudawed Înana jî destek dide wan!’ hemberî wê peyamê begê Arattayê heyrî dimîne. Berxwedabin jî di şerê sinorêde Enmerkar serkeftî derdikeve; di moral xirakirinêde weqas serkeftî dibe devji xweserîya xwe diberdin û xwe bî Ûrûkêve girêdidin.

         Çîrok di eslê xwede têkirlîyên hêza ku bûyî pîvana dîyarker ya çaxê diyar dike. Di nava bajarên Sûmerêde kijan bi hêz bibe yên pêre dostî çêkirî jîbe ji bo dagirbike kar kirine; bi taybet ji bo darîng dîtinê seferên xwe yê despêkê çêkirine.

    Meclîsên Despêkê Yên Hevdîtinên Karên Şer-Aşitiyê Dikin

        Di bajarên Sûmerande ji bo hevdîtinên şer û aşitîyê meclîs hatibûn avakirin.  Ev meclîs ji meclîsa rêvebirinê zêdetir karê meclîsa şêwirîyê dikirin. Kramer ji gotinên meclîsê yên di tabletande wisa beshdike: “ Di dîroka nivîskî ya mirovahîyêde “meclîsên” sîyasî yên yekemin BM. 3000 di runiştinek giringde hatin gelhev. Weke meclîsên me ji dû “malan” pêkdihat. Meclîsa ku Yek “Senato” yanjî meclîsa îxtîyaran û “mala jêr” yanjî meclîsa ku ji welatîyên ku destêwan çek digre. Ev meclîsek ya şerbû. Ji bo mijarên gîring wên weke şer û aşitîyê bigihin heman nêrînê komdibûn. Divê diva vebijêrkên weke “berdêlawê çibe bila ewbe tenê aşitî” yanjî şer û xwesertî de neçarbûn biryarekê bidin. Senatoya ku ji îxtîyarên kevneperst pêkdihat biryara berdêla wê çibe bila ewbe aşitî diparastin lê biryara wan ji alîyê qralê ku pirsgirêkê bi “mala jêr”re hevdîtin kireve hat veto kirin. Ev kom ji milê şer û xweserîyêbû û qral jî biwanre heman fikrîdebû. Ev dewlet Ûrûkbû û dijî tehdîda şerê Kîş kombibûn. Di deshilatdarîya Kîşde Agga û ya Ûrûkêde jî Gilgamêş hebû. Agga Ûrûkê dorpêç dike lê Gilgamêş bi awayekî hevaltiya Agga qezaç dike û dixweyê ku dorpêçê rakirîye.”

           Sûrên Despêkê û Seferên Despêkê

      Bajarên Sûmeran ji bo parastinê li derdora xwe Sûr ava kiribûn. Derdora Bajarê Ûrûkê nêzî 10 km bi sûrên cot hatibûn pêçandin. Piştî seda Çînê sûrên di cihanêde herî dirêj bi 5 km yan li bajra Amedêye û eger were fikîrîn sûrên Sûmerê ku 10 km yan derbaz dike di parastinê de rola herî mezin dileyîst. Bi saya van tedbîrên parastinê qralên Sûmeran dikarîn herîn serferên demdirêj.

       Di tabletande yek ji qralên ku Ûrûkê deshilatdarî kirî Maskîaggaşer wisa tarîf dike: “ yê dikeve Deryayêde, yê dide çiyayanve!” di vê çaxêde qrala di bingehê qehremantiya takekesîde tê zanîn ku ji cihên dûre re sefer dane despêkirin. Ji nasnavê Maskîaggaşer jî tê zanîn ku qralên vê demê di başûrde kevdava Basra û di bakûrde jî Çiyayên Zagrosan seferdane despêkirin.

       Şerê Êrîşê yê Akadîyan

       Akadîyên ku Bakûrê Sûmeran jiyandikirin, di demek ku gelek şer dinavbera bajarande hûbûn êrîş kirin û derdora salên BM. 2350-2340 de deshilatîya xwe liser bajarên Sûmeran çêdike.

        Qral Sargon piştî Ûrûk girt û qrêlê wê li bajarê oldar Nîppûrê hilawist, bajarek bi navê Agade nû ku kokdarî ji navê Akadre dikir avakir û ew kir paytext. Pey hev bajarên din jî digre û bi serkeftina destxistî Qraltîya yekgîrtî,  Împaratorîya yekem ya Mezopotamyayê û dîrokê ava dike.

         Sargon tam sîyasetek ya belavbûnê şopandîye û mînaka yekem ya emperyalîzma koletîyê derxistîye. Ji bo vê li gel 5.400 kesên ku ji leşkertîyê famdikin milîsên axa û li gorî dema xwe artêşek profesyonel ya ji çekên giran pêk dihat avakir. Karanîna çekên ji tuncê hatî çêkirin belavbûna wan gelek hêsan dike. Sargon rola sereke dabû kesên tîr kevan kartanîn. Li gel vê cara despêkê karanîna rimên ku dihat avêtin ku ev hema bêje cihê mûşekên roja me digre, di aliyê teknîka eskerî, taktîkêde serdestî çêkiriye. Bi van çek û têgîhîna rûxandinê rimên bê tevger û mertalên dijminên xwe bêbandor hêliştine.
           Di dema Naramsîn ku nevîyê 4. Deshilatdarê xanedana Akad Sargone, Akadîyan gihana hêza xweya lûtkeyê. Naramsîn nasnavê “qlarê çarparçê cîhanê” girtîbû. Lê dema Akadîyan xwe weke têkneçûyî, bêdawî û deshilata Cîhanî hesiband, bu dema despêkirina ketina wan.

        Dema navanda olê Nîppûr hat rûxandin hem hêrsa gel mezinkir û hem jî malmezinên ku deskeftîyên wan ber winda bûnê, ji bo bi hêzên dervere hevkarî bikin hêcetak mezinbû. Di rêveberîya Akad de mezin bûna arîstokrasên eskerî û îdarî, kesîma refa malmezinan tirsand û bû sebebê serhildanek mezin ya ji alîyê wanve dihat rêvebirin. Di alîyê dinve jî ji cihên din yê hatî girtînde jî hemberî zextên giran serhildan çêbûne. Naramsîn serhildanên hatî kirin tepisandibe jî yên piştî wî hatîn ne karîn ketina pêvajoya belavbûna Akadê bisekinînin.

       Hemberî êrîşên deshilatdaran berxwedana gelan tûcarî kêm nebûye. Gûtîyên ku di çîyayande jiyan dikirin ji bo êrîşên dihatin bîşkînin di pozîsyona parastinêde derketin û dema navendên bajarên metîngeh kirin armaç encam girtin.

       Qasî serhildanên dihindirde êrîşên ji derve jî hatîn pêvajoya belavbûna Akadîyan daye despêkirin. Bi taybet çalakiyên Lûlûbelerîyan ku yek jî gelên çiyayê Zagrosane, di têkbirina Akadîyande rolek mezin leyîstîye. Piştre disa ji gelê heman çiyayî di roja mede deshilatên ku ji Kurdanre dibêjin “terorîst, eşqîya”Sûmeran ji  pêşîyên Kurdan, Gûtîyanre “ejderhayên çiyayan”, “cinên çiyayan” û “kerîya kulîyan” û wek van nav li wan kirine û Gûtîyên ku kirine objeya tirsandinê bi Bajarên Sûmeranre îtîfaq çêkirine û derbazî êrîşê bûne, BM. 2250’ande paytexta wan Agade girtine destê xwe û dawî li  împaratotîya despêkê ya dîrokê anîne. Weke Akadîyan piştre Împaratorîya Babîl û Asûr ku li herêmê deshilatdarîya xwe çêkirîbû, dîsa bi berxwedana gelên herêmê dawî li împaratorîya wan hat.