Şerên Di Navbera Bajarên Yewnanade Peyam û Dorpêçên Qeder Diyar Dikirin

Di nava dewlet bajarên berê yên Yewnande, Atîna û Sparta serkêşî kirine û bûne reqîbê hev. Wan derdora xwe gelek konfederasyon û peymanên şer ava kirine.

Dawîya şerên ku bi peymanên cûda cûda hatî rêvebirin, bi taybet şerên weke “ Şerên Peloponez” ( BM 431-404) ku di dîrokêde cihek gîrîng heye Atîna binketin jiyan kirîye. Pêşketina peyaman li şer û derdora şer, bi hêzbûna Atîna ya ku dengeyên herêmê bikare rake jî be, xwesteka dagirkirana Spartaya xwedî karektarê leşkerî bûye faktora dîyarker.

Dema li rewşa leşkerî ya bûyî sedema windahîyê tê lênêrîn, mayîna dibin dorpêçek awayê nefes negirinde bûye sedama esas. Sparta her sal werza palahîyêde êrîşî axa Atînayê dike, mêwên trîyan, darên zeytûn û fêkîyan dibirin û dixwazin Atînayê bê xwarin bihêlin. Atîna jî ji ber ku li ser erdê bi Spartayêre rîska şer hebû xwe dida pişt sûran û bi seferên deryayan derbe li Spartayê dayîn esas gîrtîye.

Ji ber vê sedemê Atîna piştî qonaxek ya şer dema derbazî pişt sûra bûyîn  rastî şewba webayê hatîye û çaran yekê şênîya xwe winda kirîye. Qonaxa çûyî windahîyê bi vî awayî despêkirîye. Îkmala xwarinê jî dema qut bûyî Atîna neçar maye teslîm bibe.

Gelê Spartayê ku di mîtolojîyêde bi Xudayê Şer Ares tên naskirin. Warê demokrasîyê Atîna jî bi xudawenda Athena ya Zanînê, hûner, stratejî, îlham û aşitîyê tên naskirin. Di mîtolojîya Yewnande her carê serketina Athena ya dijî Aresê ku hêza qeba kartîne ne valeye. Di şerên Peloponezêde Atîna winda kirîbe jî bi saya fîlozof û sîyasetmedarên Atînayê bandora Sparta hat şikandin û şêweyê jiyana Atînayî li ser bajar bandor bûye.

      Şerê Xendeka Ku ji Berxwedana Bajaranre Bûye Îlham

Şerê xendekan ku navê şerê 627’ande bi Pêşengtîya Hz. Mûhammed hatî kirine. Şerê Xendeka mînakek gîrînge ji bo parastina bajaran.

Bi pêşengrtîya kesîmên ku nerehet dibûn ji mezinbûn û pêşketina Îslamîyetê cepheyek nû ya şer ava kirin. Hêza leşkerî ya Yahûdî û qebîleyên Ereban deh hezar û ya Misilmanan jî derdora sê hezar kes derbazî qeydan bûye.

Hz Mûhammed sehdike ku dijminên wan hazirtîyan dike û ew jî meclîsa şer kom dike û hazirtîyên xwe dike. Piranîya meclîsê digihin nêrîna ku Medîne dikere ji hindir were parastin. Li ser vê Selman-i Farîsî nêrîna “Hemberî bajar ji alîyê hêzên esas were dorpêç kirin derdora bajar xendek were kolandin û parstina tê xwestin wê were kirin” dike û ji alîyê pêximberve jî tê erê kirin û ji bo bikeve dewrêde yekser ferman dide û kar despê dikin.

Hz Mûhammed cihê xendek lê were kolan bi xwe çûye keşfa wê kîrîye, hemû kel û pelên li Medînêyê hatîye kom kirin û bi beşdarbûna hemû gelî rexmê zehmetîya werza zivistanê jî xendek hatine kolan û bi axa hatî derxistin jî belavî milê hindir kirine û kozik çêkirine.

Dema şer hatî êrîşkar li ser Medîneyêve maşane lê dema xendek dîtîn matmayî mane. Hem şêweyek parastina wisa ne dizanîn û hem jî ne dizanîn yê çawa wê derbaz bikin jî. Ji ber wê li pişt xendekan mane û bi tîr û kevan û hwd çekên bê bandor êrîşên nebandor kirine.

Misilmanan jî li pişt xendekan nobet girtine, şev dewrîye derxistine, hemberî ketina dijmin hem hindirê bajar û hem jî derveyî bajar tetbîr çêkirine. Lê hem sarbûna hewayê û hem jî ji ber ku ji dervere têkilî hatibûn qut kirin derketina pirsgirêka xwarin û vexwerinê bi kesên bawerîya wan sistre bê huzûrtî û bê moraltî çêkir. Tam dema fêrî şerê meydanê bûyîn, li pişt xendekan sekînin bêhn tengî çêdikir û mirov diperitad. Piştî bê encam mayîna hewldanên dîplomatîk yên Hz. Mûhemmed yên ji bo dijmin parçe bike, ji derveyî li pişt xendek û kozikan berxwedayîn nema. Ev rewşa zehmet di Quranêde weke “ va bawermend li wir hat ceribandin û êşan” tê îfade kirin.

Hêzên dijmin jî derbazkirina xendekan kiribûn serê xwede û di encamêde dibin fermandarîya Amr b. Abdived ku bi şerkerîya xwe navê wî belav bûye komek xendekan derbaz dikin. Ebû Sufyan û Xalid Bîn Welîd jî di vê demîde li nav refên dijminde dijî Misilmanan şer dikin û li pişt Amr pêşve diçin. Amrê ku xendekan derbaz dike bang li Misilmanan dike ku şervanek bi wîre şerbike. Piştî Misilmanên ku nama wî sehkirin tûkesê bersiv neda. Hz Alî ji pêximber ji bo şer bike destûr dixwaze lê di israra dûwemde îzîn digre.

Amr hêceta ji ber ku Elî hem ciwan û hem jî bi bavê wîre dostbû ne xest bi Elîre şer bike lê Hz. Elî dibêje: “min sehkirîye ku kesên hetine şer ji sê teklîfan yekê qebûl bike û eger wisabe sê teklîfê min hene yan bibe Misilman, yan dev ji şer berde û here û yan jî bi wîre şerbike” Amr herdû teklîfên despêkê red dike û şer qebûl dike. Di vî şerê yek bi yekde mertalê Hz. Elî şkestibe û ji serê xwe birîndar bibe jî Amr dimre. Dirar û Hubeyreyê ku bi Amre xendek derbazkiri jî direvin. Ev rewş moral dide Misilmanan û bi tîr û keviran pefçûnê berdewam dikin.

Di vî demîde buyerek qedera şer biguhere hat jiyan kirin, ji hêzên êrîşkar hinek kesan Misilmantî hilbijart. Hz. Mûhammed bi saya Nûaymê ku di nava refên dijminde Misilmantî hilbijartî hêzên dijmin berdidin hev û dibe sedemê ku hinek qebîle dev şer berdin û herin û ev jî dibe sedem ku şer şîdeta xweya kevin winda dike. Piştî demek kurt tozek pir bi hêz û gelek sar despêdike û rê li ber paşve çûyîna dijmin vekir.

Bi saya vê berxwedana bi sebir Misilmanan ji xendekên xwe derketine, karîne erzaqa di destê dijminde bi dest bêxin û derbazî êrîşê bûne. Serkeftina Xendekan hem morala pêwîst da Misilmanan hem jî riya Mekkê ya dibe sedema serkeftinê vedike.

      Karmatîyên Komînalên Bajaran yê Radîkal yên Rojhila Navîn,

Tevgera Karmatî di salan 870’an despêkiriye û heta 1070’an, nêzî pêvajoyek 200 salan belevî hemû Rorhilata Navîn bûye û tevgera herî mezin ya civakîye. Derbarê navê Karmatî de ya herî zêde tê qebûl kirin ewe ku ji nasnavê Karmat yê damezrênerê wê Hamdan b. Eş’as El Karmat tê. Endamên tevgerê di Erebîde bi peyva ‘Refîq’ yanî Rêheval, Heval banî hev dikirin ev jî di derbarê kesayata tevgerêde zanînek girînge.

Hamdan Karmat piştî weke Ser Daî’yê herêma Kufe tê tayînkirin ji bo zanîna xwe belav bike komek ji sê kesî pêktê amade dike. Ji vana yekem Abdan ku weke “fîlozof û mejîyê” tevgerê tê binavkirin pirtûkek li ser ‘dixwazin dûzenek çawa ava bikin
‘ bi navê Belagat-ul Safa (Hîtabeta Bratîyê) ku ji 7 bergan pêktê dinivîse. Dinava tevgerêde navê dûwem El-Cenabî ku piştî Hamdan Karmat weke rêveber dihatbû. Weke kêsê rêxistinkerê yekemîn û zilamê çalakiyan di yê tevgerêde dihat navkirin. Ji alîyê hemû dîroknasanve weke fermandarê herî wêrek yê karmatîyan tê naskirin. Kesê sêyem jî xwendevanê Hamdan Karmat, Zîkreceyh El-Dendanîye. Piranîya xwe ji bo belevkirina tevgerê di nava axa Îranêde hatîye erkdar kirin û di vê herêmêde xebat meşandine û pêşengekbû. ,

Ji Iraqê heta Yemen, Misir, Şam û heta civakên Afrîqayê serî hata binî hemû Rojhilata Navîn derdora rêxistinkirna gel ya Komînal kom bûne. Karmatîyan bi saya rêxistinkirna civakî ya xurt gelek bajar azad kirine. Despêkê paytexta bahreynê Hajr û bajarê Lahsa yê Erebîstanê girtine. Li Bahreynê serdest bûne û li wir bajarê Mumînîyê ava kirine. Li Basrayê qismek bi bandor bûne û riya deryayê ya Bexdayê girtine. Bandora xwe li hîn cihên din belav kirine û heta Şamê çûne.

Serketina Karmatîyan ji dewletparêzîyê zêdetir esas girtina civakbûnê dihat. Dema Fatimîyên ku milek yê Îsmaîlîyabûn li Misrê dewlet ava kirin li hemberî wan tawrek kesîn girtin û riye xwe çêkirin.

Taybetmendîya herî girîng ya Karmatîyan di rêxistinkirina bajarande esas girtina malên komîn û perwerdebû. Sîstema rêxistinkirn û perwerdeya wan dinav hevde bû û di 9 qonaxande qadroyên xwe perwerde dikir. Di civîna yekem ya gelde bêyî rojev çêkin tenê gel guhdar kirin. Di civîna dûwemde dihêlin gel rojevê çêke. Ya sêyem de jî qadroyên pêşeng rojevê çêdikin. Bi vî awayî ji ber ku firsata naskirina civakê ditîye di qonaxên bênde piştevan, milîs, û qadro tiştên çêbibe tespît dikin û rêdikin malên perwerdê yên cûda. Qonaxa dawî jî bi nîqaşên kûr yên felsefîk yê qadro digihêjiye.

Tevgera Karmatîyan di nava veşartinek mezinde bi qomîteyên ji sê kesan pêk dihat hatibûn rêxistinkirin. Bi rêbazên jimarên bi Erebî jêre Cîfr tê gotin nîvîsên şîfrelî, ji yekê zêdetir karanîna navê qod û her cih guhertinê dijî Ebasîyan tedbîr pêşxistine.

Di vê tevgera ku qadroyên bi dîsîplînek şidayî digre jiyana hevpar û zagonên exlaqî ji hertiştî zêdetir girîng tê girtin. Di civakbûna hatî avakirinde jin û mêr wekhevbûn. Bandora jinê ya dinav civakêde di derecerek bê sehkirinde zêde bibû. Jin di xebatên civakîde bi mêr re dûzeyek wekhevde bû û girîngîyek taybet dane perwerdekirina zarokan.

Di vê sîstemêde herkes qasî hêz û taybetmendîyên xwe tevlî kar û xebatên aborî dibin û dîsa di rêjeya qezancêde ji bo kar berdewam bikin weke bac destek didan.

Mîrateya herî gîrîng ya karmatîyan di dîroka şariştanîya demokratîkde hêlayî sîstema demokratîk ya komînale. Ev sîstem ne  otorîterek hişke, tevlîbûna temokratîk ya gel esas digre, ji ber ku bi rêbaza meclîs û komînê rêve diçe hemberî êrîşên dagirkeran karîne berxwedanên gel tevlî bûyî pêşbixin. Ji ber wê bajarên Karmatîya heq kirine ku weke “Bajarên Azadiyê” bên binav kirin.