Li Awrûpayê Berxwedana Bajaran û Komîna Parîsê

        Heta were pêvajoya çaxa navîn li Awrûpayê deshilatdarîya dewletên sîte dimeşe, bi taybet bi pêşketina tîcaretêre wê koça ber bi bajaranve zêde bibe û li cihê sîteyên çaxa kevin wê bajar û kasabayên ku rêveberîya komînal şekil didîyê wê derkevin pêş.

        Gelek sedem dikare were xwendin jî ji bo derdeketina Komînan lê ya herî dîyar pêşketina tîcaretê û kesên dixwazin herêmên azad bibînin li bajaran kombûyîne. Dema kesên tîcaret dikirin û zenatkar derbazî kelheyên bi ewle dibin û wê bi demêre di loncayên xwede xwe rêxistin bikin û wê komînên xwe ava bikin.

Qral, dêr û refên nû yên navîn êdî ketine demek wisa ku dem dem kardike, dem dem dûr dikeve. Di vê têkoşînêde bajar wê bibin qadek ya azadiyê. Yê vê jî pêkbîne rêxistina komîne.

Dema di nava sinorên bajarande koletîya feodal hat rakirin yekser hemberî cûdahîyên dinavbera mirovande herkes wekhev hatîye dîtin. Komînên bajaran wekhevîya dinavbera welatîyande bi peymana “AŞITÎYA BAJARAN” parastiye. Ev peymana herkesê di nava bajarde jiyan dike pejirandî û li ser herkesê tê kirin yekitîya bajar çêkirîye. Ev yekitî jî lijneyekê rêvebirîye. Lijneya rêveberîyê weke lijneya dadgeran jî kar kirîye. Di hinek komînande kesê di bajarde pêştê serokê şaredarîyê ye û bi meclîsekêre şaredarî rêvebirine.

     Xerçkirina şirîk ya yekem ya komînê ji bo derdora bajar dûwarên parastinê were çêkirinbû. Ji herkesê gorî hêza wan ya aborî payek hatîye girtîn. Kesên ku red kirine vê pereya ku ji bo berjewandîya civakê bê karanîn bîde ketina wan ya bajar hatîye qedexe kirin. Komînên bajaran bi saya vê bingehê xwe yê cîvakî qayîm kirine, sîstemek ku ji bo berjewendîya hemû civakê çêkirine û peymanên xwe bi hêz kirine û saya vê jî hemberî qraltîyê karîne xweser bimînin.

     Di mijara xwesertîyêde bajarên Îtalyayê di dîrokêde mînaka herî gîrînge. bajarên weke Venedîk, Cenava, Floresa, Pîsa demek dirêj karîne azadîya xweya cihî biparêzin. Li Îtalyayê garantîya azadiya bajaran, belgeya sonda dilsozîya welatîyên di kasabayande jiyandikin girêdanbûna wan ya bihevreye. 

Kesên ku Conjuratîo yanî konsula ku belgeya fermî ya girêdanîyê pejirandîn komînê ava dikin û rêveberîya vê komînê jî ji alîyê endamên komînêve tê hilbijartin û bi heman navî konsul tên binav kirin. Hemû kansul kom dibin û meclîsa giştî çêdikin.

      Bingehê komîna Îtalyayê bi vî awayî li kasabayan tê avêtin. Komînên kasabayên cîran bi awayek konfederal kom dibin û komîna bajar pêk tînin. Mijarên weke şer û aşîtîyê yên giring niqaş dikin û berîya biryar bidin nêrîna meclîsa gel digrin. Piştre eger bikeve dibin rêveberîya dîktatorîyêde jî ev pêkanînên despêkê ji bo bajar pêkanînên gelek girîngin û di dûzeyek pêşdeye.

    Di tecrûbeya komîn û însîyatîfa cihîde Îspanyayê jî mînankek gîrînge. Îspanya di Avrûpaya 1500’ande pêşengên qraltîya hişk ya mutlaqîyetêdeye. Ji 1520’an pêve dijî navendî parestîya Îspanyayê komîn tên avakirin. Hinek bajar bacên xwe bi xwe kom dikin tên rewşa ji welatîyan hêzên milîs yên parastinê çêbikin.

          Di heman demîde di dîroka Almanyayê de jî konfedaresyonên bajarên sedan salan dehilatdarî meşandine. Di vêde rorek mezin ya gundîyên Alman hebûn. Cihên tûndîya malmezinan neyî jiyanek komînal tê jiyan kirin û dema cihên êrîş dihatin bi berxwedanên xwe hatibin asta xwerêvebirinê. Bi saya vê azadiya ku wê rastî bajara were jî li bajrarên welatên din dema êrîş tên xweserîya xwe winda dikin bajarên Almanyayê demek dirêjtir karîne xweser jiyan bikin.

Çiqas bajarên xweser yên Awrûpayê rastî êrîşên qraltîyên monarşîk werin jî wê windahîya wan ya esas hemberî endustrîyalîzmê çêbibe. Şoreşa pîşesazî di destê bûrjûvazên ku karkarinêde sinir nasnakin wê bibe cenewarek mezin ku komînên gundewarî û bajaran bixwe. Dema hemberî kapîtalîzmê alternatîf fikra sosyalîzmê pêşdikeve ser navê kesên berxwedidin serkeftina yekem li Parîsê çêdibe.

     Komîna Parîsê hem ji bo şerê bajaran û hem jî ji bo pêkanîn yekser yên demokratîk mînakek dîrokî ya fêrker derxistîye holê. 

           Hîn di salên 1790’ande yanî piştî Şoreşa Fransayê bi rêveberîya ku girêdayî mehele û bajaran xwestine Fransa bikin Konfederasyon. Dema devgera gel ket destê bûrjûvayande komînan ne karîn ji bo gel biryarên mayînde bidin. Lê gelekê bi xwesteka azadîyên hebûna xwe parastîye. Komîna Parîsê ya 1871’an bang kirîye ku hemû komînên din yên li bajarên din dibin konfedarasyonekêde kom bike. Komîna Parîsê di bin şerê Fransa-Prûsyayê de bingehê xwe avêtîye. Di 19’ê Tirmeha 1870’ande Fransa dijî Prûsyayê des bi şer kirîye, vî şerîde winda kirîye û 2’ê Îlona 1870’ande teslîmî artêşa Prûsyayê bûye. Qralê Fransayê dîl hatîye girtin û Paras hat dorpêçkir lê gel berxweda.

        Çiqas Rêveberîya Netewî ya Parastinê hatibe avakirin jî, hemberî Prûsyayê ne karîne berxwebidin û 28’ê Çileya 1871’ande peymana teslîmîyetê wajo kirine. Li ser vê di hindirê Parêzvanên Netewîde delegeyên tabûra 215’an kom dibin, biryara berxwedanê didin û “Rêziknameya Federasyona Netewî ya Parêzvanan” qebûr dikin. 20 Komîteyên Navendî yên ji bo ser vê berxwedanê hatî hilbijartin wê rêvebrîya şoreşa berxwedanê bigrin serxwe.

     Dema Hikûmet dixwaze gel bêçek bihêle, gel roja 18’ê Adara 1871’an derbazî berxwedanê dibin, dû generalan dîl digrin û gule baran dikin. Ev roj weke roja damezrandina Komîna Parîsê tê binav kirin. Êdî li Farsayê dû rêveberî hene. Yek rêveberîya Komîna Parîsêye yadin jî rêveberîa Bûrjuvazên ku revîne Versaîllesê. Roja din yekser Komîteya Navendî belevok belav dike, banga tevlîbuna hilbijartinên Komînê li gel dike, rêvebertîya awerte tê rakirin û girtîyên sîyasî serbest tên berdan. Komîte di 23’ê Adarêde jî bernameya Komînê belav kir. Li gorî vê “ji karkeranre tam nirxê keda wî dayîn yanî ji bo kara kapîrtalîs ji holê were rakirin, rêxistinkirina kredî, tîcaret û şirîktîyê. Ji bo herkesê perwerdeyek layiq û tam. Civîn, avakirina komeleyan û azadîya çapemenîyê. Di asta komînalde rêxistinkirina polîs û artêşê. Rêgeza ku divê hemû civakê rêvebibe, rêgeza ku rêxistinkirina komekê yan jî komeleyekêbû. Li gorî vê rêgezê çi otorîteya ji derve nayê qebûl kirin û reveber, serokê şaredarê û walîyek yanî kêbe bila ewbe kesên ku ji alîyê cavakêve hatine hilbijartin, ji alîyê civakêve her dixwestin were qontrol kirin.

           26’ê Adarê hilbijartinên komînê tên kirin û rêveberên daîreya şaredarîya navçeyên Parîsê tên dîyar kirin. Komîteya Navendî jî yetkîyên xwe dewrî rêveberîya Komînê dike. Di rêveberîya Komîteyêde karker, memûr, xwendevan, hûnermend, nivîskar, rojnemevan û mirovên kar cih girtine. Di bingeha komînêde ji bo tevlîbûna hemû gelê Parîsê rêxistinkirina sendîka, korperatîf, tîm, qomîsyon, komîteyan tên çêkirin. Di derbarê mijarên îaşe, darpxane, çapxane, tendûrûstî, posta, perwerde, dadgeh û malîyede komîsyon tên avakirin. Herwiha yekitîya jinan hatîye rêxistinkirin. 47 Komîn rêveberîya xweser ya cihî ji bo cihên herî dûr ji bingehê rêxistinkirin esas girtibe jî ne karîye xwe li derdora xwe belav bike û sîstem lî Parîsê sînordar maye.

    Ji milê dinve jî rexmê Komîteya Navendî Ya Parêzvanên Netewî erkên xwe dewrî Komînê kiribe jî di çêkirina civînande berdewam kirine. Ji ber wê li gel Rêveberîya Komînê weke deshilata dûwem dixweya. Di karên leşkerîde karîne îradeya Komînê tûne hesap bike.

   Rexmê hemû hewldanên Komînê yên lezek pi zû ya rêxistinkirinê jî em nikarin bêjin ku dinvaxwede dûzeyek tam demekrotîk ava kir. Ji ber vê reqabetên takekesî, pevçûn û gelek caran erk guhertin hatine jiyan kirin. Disîplîn tam nehatibû rûniştandin. Ev lewazîyên he bi be sedemê zeyîf ketina Komînê jî gel hertim li rex berxwedanêbû.

      12’ê Gulanê artêşên bûrjûvayên ku Almanan destek didan wan ketin Parîsê û berxwedanek bê hempa hat jiyan kirin. 28’ê Gulanê rexmê hemû berxwedana bê hempa jî berxwedêrên Komîna Parîsê şkestin û gel bi giştî gule barankirin despê kiribû. 30 hezar mirov hatibûn qetil kirin, 38 hezar mirov dîl hat girtin û Parîs ketibû.

     Di pêvajoya berxwedana 70 rojî ya Komîna Parîsêde ku gelek tişt dan jiyan kirin, di dîroka têkoşînên civakîde bûye zivrînekek girîng. Li gel Berxwedana Komînal bibe çavkanîyek bi sirûş jî dîsa di demê pêşde ji bo tezên “dîktatorîya proletarya” jî bingeh avakirîye. Hatîye diyarkirin ku zêde hişk li ser bûrjûvazîyêve ne hatîye çûyîn, firsat hatîye dayîn ku jo bo bajar terk bikin û li derve qerergehek nû çêkin, dest ne dane pereyên di banqayande jî, di encam de bûrjûvaya ku firsat digerîya hêza xwe kom bike û êrîş bike. Encama ku ji vir tê derxistin jî dîktatordîya Proleterya mûtlaq pêwîste.