MODELA BELÇÎQA

Belçîqa cara yekem di bin navê ”Dewletên Yekgirtuyên Belçîqa di sala 1790 an de xweseriya xwe ragihandiye. Di sala 1831 an de ji hem weke dewlet hemji weke qralyet cara yekem dibe xwedî xweserî û zagonan. Têgeha Belçîqa ji Romayî yan mayî ye. Romayiyan navê ”Galya Belgica” li vê herême kirine. Têgeha Belçîqa ji vê derê tê.

Ne navê nasnameyek bi bandore. Belçîqa xwedî rêvberiyek parlementer, demoqratîk, monarşî û bi awayek îdarî ji xwedî çêkerek ya dewleta federale.

Çêkera Civakî

Di destûra bingehîn de weke ”Netewa Belçîqa” derbaz dibe. Lê belê netew xwe naspêre nasnameyek kême netewî. Ne weke netewa Valon û ne ji weke netewa Flaman nayê pênase kirin. Civaka Belçîqa ji xaka netewên ku bi Flamanî (zimanê Hollandayî) Flamanan û yên Fransî di peyîvîn Valonan pêktê. Herwiha ji kêmenetewên penaber ji pêktên. Destûra bingehîn ya Belçîqa cudahiyan na qewitîne, di nava xwede di pejirîne nas dike. ji ber vê çendê ji li cihê têgeha netew û kême netew, bi awayekî rêzimanî herêm bi kartînin. Weke civakên Flaman û Valon.

heya demên nêzîk ji rêveberiya dewlete di destê Valonan de bû. Fransî demek dirêj weke zimanê sereke dimîne. Di navabera van herdû civakan de nakokiyên weke Aborî, siyasî, çandî û tevliheviyên herêmî tên jiyankirin.

Yakû jiyana Belçîqa ya siyasî diyar dike ji ev buyer bi xweye. Valon di aliyê aborî de bi quwet û ji berkû di rêveberiya dewletê de bi bandorin, Flaman li hemberî vê tekoşîn didin meşandin. Ev tekoşîn Belçîqa dibe sîstemek federal.

Di sala 1932 an de zagona ziman tê derxistin û rêgeza ”yek zimanî ” tê esas girtin. Bi vî awayî ji zimanê li herêmê ku di hat axaftin ji weke zimanê sereke hat zanîn. Di roja mede Elman ji di navde, her sê civakên netewê xwediyê maf û saziyên wekhevin. Bi bûyîna vê rewşê ji di nava van civakan de nakokî hene.

ji destûra bingehîn ya Belçîqa ev rewş temaşekirin gengaze.

xala 1: Belçîqa; dewletek federale ku ji civak û herêman Pêkhatiye.

xala 2: Belçîqa; Ji sê civakên ku bi zimanê Elmanî, Flamanca û Fransî di peyîvin pêk hatiye.

xala 3: Belçîqa; herêma zimanê Elmanî di axive, herêma zimanê Hollandî (Flamanî) di peyîve û paytext Brûksel ya ku bi du zimanî bi tevahî ji çar herêmên zimanan pêktê.

hemû beşên qralyeta Belçîqa ji di nava yek ji van herêmên zimanan deye.

sînorên herêma çar zimanan, ji aliyê herdû beşên parlementoyê (Meclis û Senato) herwiha bi amadebûyina her guruba ziman û piraniya dengên zimanan guherîn û veguhertin di navde tê jiyankirin. Divê asta dengan ji sêyan dû were standin heyanî guhertin were encamdayîn.

Herêma Brûksel, ji paytext Brûksel û 19 Şaredariyên ji derdor pêkhatiye. Herêma Valon ji 5 bajarên di keve başûrê welat pêktê. Herêma Flaman ji, ji 5 bajarên dikeve bakûrê welat pêktê.

Pêkhateya federal ya Belçîqa, tê wateya belavbûna tevahî destkeftî, berhem, xak, civak û tavahî maf û zagonên bi awayek hevbeş hatî belavkirine. Federalîzm belavkirinek hevbeş ya dewletê ye. herçendî bê belavkirin ji dewlet cardin dewlete.

Dezgehên Navendî yên Federal

Belçîqa xwediyê dezgehên navendî yên ji bo rêveberî tê bi karanîn û tevahî dezgahên netewî girêdayî federaliyêne. derxistina zagon, li beramberî endamê hukumetê pejirandina parastinê, li hemberî weziran pêhatinên sizayî derxistina zagonan, aborî, artêş, têkiliyên derve û dayîna mafê hemwelatîbûyînê dikeve nava herêma erêkirina meclisê. Weke Valon, Flaman û Brûksel tên destgirtin bi awayê sê herêmên hilbijartinê tu hatine danîn, ji endamên ku hatine destnîşan kirin ji senato weke dezgehek yê mijarên girêdayî herêm û civakê tê niqaşkirin tê zanîn. Herwiha Senato ji mafê zagon çêkirinê heye.

Guherîna destûra bingehîn ji, di asta dezgehên herêmî û civakî de sererast kirin û çareserkirina mafên dezgehan ku dikeve nava raya herdû çêkerên dezehandeye.

Dezgehên Herêmî û Civakî

Hersê herêm û civakên ku di destûra bingehîn de cih digrin cuda cuda xwediyê meclîs û hûkumetin. Meclisa Falamanan ya bi navê civaka Flaman û Valonan ji weke civaka Valonan her yek ji wan meclisa xwe heye. Ev rewş di herêmê de derbazdare. Herwiha meclisa hevbeş ya Flaman, Valon û herêmên navhev yên Brûksel heye. Her herêmê rêveberiyek heye. Endamên meclisê ji bi hilbijartinê tên diyarkirin.  Flamanan tevahî erkên dezgahên xwe yên heyîn radestî meclisa civakî ya Flamanan kiriye. Yek meclis û hukumeta flamanan heye di asta herêm û civakê de. Ya Valonan ji hem di asta civakî û hemji li gorî herêmê xwediyê meclis û hukûmetin.

Di navbera dezgehên civakî û herêmî û dezgehên Federalî de têkiliyek hevbeş û rêgezek ya wekhevî derbazdare. weke dezgehên destûra bingehîn ji dezgehên civakî û herêmî ku weke dezgehên jêrî navendî ya federalî nabin û li kêleka wan di heman astê de cihdigrin.

di çarçoveya herêm û civakê de dezgeh li herêmên ku berpirsin xwediyê derxistina biryarnameyên di hukmê qanûnê dene. Erk û raye ya rêveberiyên herêm û civakî ji aliyê derstûra bingehîn ve tê diyarkirin. Bi piranî xwediyê raye ne di aliyê aborî, bazirganî, tenduriştî, hatûçû, av, enerjî, hawirdor, ziman, çand, perwerde û di mijarên rêveberiyên xwecihî de ji.

Herêm û civakê xwediyê buceyên xwene. Herwiha ji bacên ku herêmî tên komkirin ji beş digirin. ji bo armanca newekheviyên di navbera herêman de derbaz bikin, fona şêwiriya netewî hatiye avakirin. Dahata bacê ya ku tê payîn ku di binde dimîne ji vê fonê tê hilgirtin. Divê komîsyonê de rêveberên hukumetên navendî, herêmî û civakî, herwiha di astekê de endamên wan ji cih digrin.

Zimanê femî û Bikaranîna Zimanê Dayîkê

her zimanek li herêma xwe zimanê fermi ye. Li Brûksel ji li kêleka Fransî Flamanca ji weke dû zimanên fermî derbazdarin. Zimanê dayîkê ku li her deverê serbeste, jimanê dam û dezgahan bi zagonan hatiye sererast kirin. Hemwelatiyê Belçîqa di qada cemawerî  de ji sê zimanên welat dikarin zimanekî bikarbine. Di warê perwerdê de ji mafê hilbijartina ziman heye. Li Brûksel xizmeta ku ji welatiyan re tê kirin bi du zimanane. Memûr ji li ser asta zanîna dû zimanan tên girtin.

Di artêşê de ji perwerde bi awaye gurubên ziman te dayîn. Her leşkerek mafdare ku perwerdeya xwe ya leşkerî di asta zimanê xwe yê dayîkê de bibîne. Li dadgehan ji zimanê wê herêmê li dadgehê tê karanîn. Li ser xwesteka takekesan ya li dadgehê dikare ziman bê guherandin. şopandina ziman û pêkanînên wê yên yasayî ji aliyê komîsyona ziman ya herdemî ve tê pêkanîn. Komîsyon ji 5 kesên Flaman, 5 kesên Fransî û 1 ji Elmanî ji 11 kesan pêktê. komîsyon tevahî rapor, nerîn, pêşniyar, rexne herwiha lêpirsîn dayîna vekirin ji bi awayê salane ji hukûmet û parlementoyê re ji erk girtiye û pêktîne. Di vê rewşê de ku zagon bên derbazkirin mafe biryara dawî hatiye dayîna dadgehê.

Di jiyana siyasal (polîtîk) de ji azadiya rêkxistinkirinek fireh heye. fikir û bîrdoziyên cûda û xwe sazumankirin û rêkxistin kirina wan hatiye xistina bin parastin û azadiyek qanûnî de.

MODELA ÎSPANYA

Îspanya heya demên nêzîk ji dewletek navendî bû. Welateke kû faşîzma Franko dîtiye. lê belê ev çêker piştî Franko ev dem derbaz kiriye. çêkerek demoqratîk, ademî, navendî û otonom derxistiye holê.

Navê Îspanya bingeh ji Roma ye. Nave ke ku Romayî yan dayî ye herêmê. Ji têgeha ”His-baniya” tê. Îspanya ji navek kême netew derketî, xwedî rolek yê nasnameyek jortire. Di dema Franko de Îspanya, demxeya Kastilliyên ku di pozosyona netewa serdest dene hildigirtiye. Bi Kastîlî  yekane zimanê fermî bû. Ziman, hebûn, al, hebuna netewî û çanda Bask, Galiç û kata yan ne dihat nasîn. Ev reşw di roja mede hatiye guhertin. Di destûra bingehîn de xala 2. ya di sala 1978 an de Îspanaya weke welatê hevbeş û ji hev nayê qutkirin yê tavahî Îspanyoliyan hatiye nasandin. Hebûna Bask, Katalan û Galiçe ji weke herêmên welat hatine nasîn. Îspanya weke banê welat û Bask, Katalanya û Galiçye ji dibin herêmên navendî yên welat.

Dema jimêryariya Îspanya tê destgirtin zimanê dayîkê bi awayê ji %63 Îspanyolî (Kastîlî) %24 Katalanî, %10 Galiçî û %3 ji Baskça di peyîvin. Bi awayek fermî ziman çand al û tevahî sembolên Kastîlan, Bask, Katalan û Galiçîyan herwiha di asta hebunek netewî de tên nasîn. Evane ne weke kême netew tên destgirtin, netewên fermî û mîlli tên destgirtin. Li îspanya di serîde Kastil, Katalan, Bask û Galiç bi tavahî ji hebûna 4 netewan de Îspanya hatiye avakirin. Di destûra bingehîn de wiha tê gotin. ” girêdayî netewa Îspanya xaka ku naye parçekirin û netewa yekparî, herwiha welatê hevbeş yê Îspanyoliyan ku nayê qutkirin; mafê otonom yê netew û gelên li herêmê heyî tê nasîn, tên girtina bin parastin û  xwe dispêre hevsengiya navbera wande.”

Piştî mirina Franko polîtîkaya asîmîlasyonê ya ziman hatiye terikandin. Zimanên cuda weke dewlemendÎ tên zanîn û destgirtin. zimanên din yên Îspanyolî, weke ku otonomiya wan destdayî û hatî xwestin bi awayek fermî hatine nasîn bi awayek pêşzanîn hatine destgirtin. Li rexmê vê pêşwaziya xweser zimanê Kastîlî weke zimanê fermî yê Îspanya yê hatiye hesibandin. Tevahî mafê îspaniyan heye kû fêr bibin û bikaranînê heye. Al û sembolên civakên otonom ji nasiye. Lê belê li cihên fermî û avahîyên fermî herwiha li merasîman ji li kêleka ala îspanya tê daliqandin.

Dewleta navendî ya hişk ku di demê Franko de hatî spandin bi destura bingehîn ya sala 1978 an de tê guhertin. Di guhere rewşa 17 herêmên xweser. Di destûra bingehîn de ji bi vî awayî tê watekirin; (xala 137.) ” Herêmên dewletê ji Şaredariyan, bajaran û civakên xweser pêktên.  Evane her yek xweserin di aliyêw şopandına destkeftiyên xwede. Tê gotin ” Li gorî xala 145. ya destûra bingehîn ji ”civakên otonom di navbera xwede destûr nayê dayîn ku derbazî federasyonê bibin.” Ev ji encameke yê destgirtina dewletiye.

Dezgehên Otonom û Raye yê wan

civakên xweser xwediyê raye ya rêvebirin û zagonandinê ne. Ev raye bi hilbijartinên ku parlementoya û hukûmeta xweser ve tên bi karanîn. Dİ xala 148. ya destûra bingehîn de raye yên civakên xweser bivî awayî hatiye destnîşan kirin. ” rêveberiyên xweser saziyên ku xwecihî yên ku di bingehê çêkera sazumaniyê de weke bajarvanî, bazirganiya bajaran, trafîk, çandinî û lawirvanî, masîvanî, daristan, parastina xweza derdor, aboriya herêmî, hilkeftin, çand û polîtîkaya ziman, geştiyarî, civakî û polîtîkya tendûristî, werzîş, parastina avahî û tevahî saziyane.”

xala149. ya destûra bingehîn ji herêmên ku dewleta navendî têde bi raye ye destnîşan dike. Eger em hinek ji wan bi jimêrîn; koçberiya hindir û ji derve, pirsgirêkên hemwelatiyê, têkiliyên navnetewî, parastin û artêş, zagonên aborî û siza, mafê mulkî, gumrik û bazirganiya derve, dirav û sîstema kredî, aborî û polîtîkaya debarê, herwiha parastina cemawerî weke yên sereke tên jimartin.

civakên xweser di dezgehên navendî de temsilî kirin mijarek din ya ku giringiya xwe heye. Ev mijar mijarek bi pirsgirêke. Senato, meclisa parlementeran û dezgehê zagonsaziyê pêktine. Senato di destpêkê de weke dezgehek yê ku xweserî diparêze û herwiha di berjewendiyê wan de hatiye hesibandin, lê belê ev pêknehatiye. Ji berkû di destûra bingehîn de li hevhatinên vê dezgehê astengî xistiye pêşiya şêwazê vê xebitînê. Tenê ji 5 an 1 ê Senatoran ji aliyê civakên xweser ve tê destnîşan kirin. Ji berkû piraniya Senatoran ji aliyê bajaran ve tê hilbijartin û bi rêkirin. bi xwezayî ji civaka xweser ji temsîl dike.

li gel Îspanyolî, ew zimanên cuda yên li herêmên xweser ji weke zimanên fermî tên pejirandin. Li gorî vê li herêmên Bask, Katalan û Galiçî dû zimanên fermî derbazdarin. li herêmên ji dervey vê ji tenê zimanê îspanyolî weke fermî tê nasîn.

STATÛYA KİRDEYÊN FEDERASYONA RUSYA

sîstema federasyona Rûsya ji 6 kategoriyan pêktê. 21 komarên xweser, 7 herêm (kraj), 49 qad (oblasti), 2 bajarên xwedi statûya federal, 1qada xweser (avtonomyne okrugi) pêktên. ji tevahî yekineyên bingehîn yên federasyonê re di beşek mezin de xweserî û rêveberiya xweser tê dayîn. herwiha bêyî ku li benda dengdanek ya saziyên federal bimînin ev yekîne dikarin destûra xwe ya bingehîn pêkbînin. lê belê ji bo vê destûra bingehîn ya ku hatî ava kirin, neçariya li hev hatina li gel destûra bingehîn ya federasyonê herwiha ji li gel rêgezên sereke yên dezgehên rêvebirin û zagonsazî bi guncin. ji bo destûra bingehîn ya kirdeyên federal 5 rêgezên sereke hatine destnîşan kirin.

Di karin sîstema xwe ya rêvebirinê û saziyên xwe avabikin, herwiha mafê ku li gel federaliyek din bibin yek ji heye. Navê kirdeya her federasyonê heye û her demî dikarin bi guherînin. Di asta dewleta federal de di konseya federasyonê de, di kameraya 2. ya parlementoyê de, di heman reşwa ku tên temsîlî kirin de, mafê kirdeyan heya li hember dewleta federal ya ku ji bo parastina berjewendiyê xwe. Federasyon dikare di kirdeyan de temsîliyên xwe avabikin. wezaret, temsîlî, komîteyên dewletê hwd dikarin di asta dewletê de dezgehên rêveberiyê û hemû kirdeyên federasyonê bi rêvebibin. Kirdeyên federal dikarin bi awayê taybet û mafê dijber bi kar bînin. Ev raye dikarin polîtîkayên derve ji bigrin nava xwe. Bi erêkirina kirdeyên federal û rêveberiya federal bi welatên ji derve re peymanên navnetewî, ji dervey peymanên qanûnî yên nêvdewletî dikarin pêk bînin. Lê belê mafê jê qutbûnê nîne.

girêdayî kirdeyên federal yên sazî û çêkerên hindirîn xetên bingehîn pêkanîn. Bikaranîna xak û milk herwiha sererast kirinên derbazê hatû çûyînê de, dewlemendiyên avên xwezayî, bikarîna av û destkeftiyên din yên xwezayî, sînordar kirina milkê dewletê,perwerde, zanist(ilim), çand, ji bo werzişê ji derxistina destûrên hawirdor, di federasyona Rusya ji bo bac û mezaxtinan sepandina rêgezên bingehîn, herwiha pêşdîtina şêwazê jiyana civakên kêmenetew yên biçûk û parastina hawirdorê civakî.

Bê guman di van modelên ku me qala wan kirîn de hêmanên demokrasiyê hene. Lê belê evane sêwana demokrasiya Rojava derbaz nakin. Her çendî ku aliyê dewletê yê navendî derbaz kiribin ji, em nikarin bêjin ku bi tevahî dewlet hatiye derbaz kirin. Hatina wan ya vê rewşê ji, ji neçariyê encam girtiye. Hem aliyê tekoşîna sosyalîst bandorek xwe ya diyarker herye hemji piştî şerê dû cîhanên mezin bi awayek neçarî be ji demokratîk buye. kêmaniya van demokrasiya ya herî berçav ji demokrasiya wan ya li derdor takekes tenê mayîna wane. Hêmanên Kapîtalizmê di hindirê xwe de digrin. Ev modelane heyanî dewletparêziyê ji hindirê xwe ranekin, nikarin demokrasiyek rasat û bibin modelek ya xweseriyek demokratîk.

Daxwaza KCK’ê ya xwestina modela xweseriya demokratîk destxistina îxtidarê esas nagre. Bi li hevhatina di gel dewletê de, daxwaza li beramber avakirina sîstema xwe tu astengiyek nebîne dike. Ev rewş, rewşa dewletê ya li beramber demokrasiyê bi haydarbûnê ye. Xweseriya Demokratîk qutbunekî di bingeh de ya li gel zîhînyeta dewletparêzî û têgihştina îxtidarê îfade dike. Xweseriya demokratîk li ser bingehê vê felsefê, ji jêr berbi jor xwe bi rêkxistin kirin, tevlîbuyîn, komîn û şêwazekî demokratîkbûyînê esas digre. Qutbuyîna ku di bingeh de ji dewletê nayê wateya ku bi dewletê re nakeve nava têkilî û danustandinan. Ev rewş destnîşankera tekoşîna nav hevî ya ku modela xweseriya demokratîk û dewletê bi hevre jiyan bike nîşan dide. Dewlet wê destdirêji mudaxele li beramber xwe sazûmankirin û rêkxistin kirina xweseriya dokratîk nede,  wê xweseriya demokratîk ji mayîna di nava xaka dewletê ya ku nayê parçekirin esas bigre. Herwiha çêkera xweseriya demokratîk dibe ku li gel dewletê di rewşên weke parastin, aborî û polîtîkayên ji derve û hwd di be ku bi awayek hevbeş di nava liv û tevgerêde be.  Ev rewş li gorî li hevhatina herdû aliyan tê guhertin û berê xwe digre. Yekane modela xweseriya demokratik ya KCK’ ê ya ku ji xweseriya ku dewlet dixwaze cuda dike aliyê wê yê bingehîn nebûna dewletparêzî û îxtidarbuyîne. Raste rast esas girtina demokrasiyê ye.

weke encam her gel yan ji netew ger di xwaze bi dîrok û çanda xwe hebûna xwe bi domîne ji bo vê divê yekane şerte ku bigihîjin rêveberiya xwey ya xweser. Ti civakek bê rêveberiya xweser di şert û mercên niha de nekarîne xwe ji lepên asîmîlasyon û qirkirinê rizgar nabe. Bê rêveberiya xweser mayîn tê watey rastiya civaka ku bê parçe kirin û belavkirinê. Di sistemên dewletê yê roja me de ev tê wateya buyîna xwarin di sifreya guriyên birsî de. ji bona wê çendê ji kîjan civak yan ji cemawer bibe bila bibe li hember vê hebûna xwe parastin, berdewam kirina nifşê xwe û li hember hemû nexwastiyên ji derve de ji bên tenê dikare bi parastinê hebûna xwe berdewam bike. Vê ji tenê bi rêverberiya xweser dikare bike. Rêveberiya xweser mejiyê civakiye.

çavkaniyên sûdmend:

pirsgirêka Kurd û çareseriya netewa demokratîk – A. Öcalan

sîstemên xweseriyê yên Nûjen – Thomas Benedikter

ji broşûrên xweseriyê yên akademiya zanîstî ya civakî a Abdullah Öcalan