Wekî fîlozofên din yên Ronakbûnê li Spînoza’yê di rastiya xwe de bi pejirandina pênase û ceribandinan, pirsgirêkên kû di pêkanînê de hatîn jiyan kirin re çareserî tê geran. Bi raveya xwe tiştek “nû û nayê zanîn” nabêje. Di xwaze “bi pêkanînê tişta herî li hev hatî” derbêne û di xwezaya mirovan de “bi vê pêkanînê tişta herî li hev hatî” di neqîne. Civak ji aliyê sîstemên monarşîk û monarkên despot ve xirab tê bi rêvebirin. Dewlet “di destên xirab” deye, ji ber vê xirabiyê dihilberîne. Wê demê divê şêweyek yê dewlet û rêveberiyê yê dewletek kû xirabî ne hilberêne “di destên baş de” be. “rêveberiya başan û desthilata teqez”, ji ber kû bi qasî kû li xweza û xaweniya mirovan ne jiyanî ye, xwe dide spartina sistemek ya bê dadiya hest û mejiyê mirovan rê liber veke û qanûnên hevbeş.

Fîlozofên Ronesans û Ronakbûnê, çavkaniya xirabiyê ji derveyî erkê dewletê digerin. Berpirsyarê wê, dîsan mirovê kû nikare “ramanê teng” yên civaka gelerî derbas bike bi xwe ye. Tişta kû civakê raberî başî û xawêniyê bike jî, tenê dikare “dewletek teqez” kû yekîtî û ewlekariyê pêşbixe be. Di vê wateyê de  sedemên desthilatê û binyatên wê ne pêkanînên kû ber didin hest û ferbûnên aqil dide, wekî xwezaya hevbeş û pêwîstiyên mirovan hat zanîn. Hêza yekîtiya van xweza û pêwîstiyan jî, xwida û dewleta kû bi zagonên wî yêkitiya wê hatî kirin zêdetir ne çi tişte. Polîtîka û rêveberî, bi vî awayî bi durkirina pêkaninên mirovan bi vîna dewletê hatiye wekhev kirin.

Mijara me bê goman ne profîla siyasetvan û zanista polîtîkayê ye. Lê belê, dema kû mijara gotinê çavdêriya rêveberî û wesfê cewheriyê wê be ji derveyî polîtîkayê jî nikarin bigrin dest. Mijara kû siyasetmedar di wateyek teng de pê re eleqeder dibe rêveberiye. Tişta kû polîtîka û rêveberiyê wekhev dike, dîtina kû dibêje polîtîka karê rêveberiyê ye, di roja me de darezîn bi xwe ye. Polîtîka û rêveberiya dewletê jî di nava heman termînolojiyê de heliya ye.

Peyva polîtîka karakterek dualist di hilgire. Li hevanîna peyva polîtîka wekî heyî ji aliyê hizra Ronakbûnê ve di rastiya xwe de bi vê serpêhatiya dualist ya kû ji Yunanên Kevin destpêdike re peywendîdare. Di serdema Kevin de tê zanîn kû polîtîka wekî di wateya rêveberiya site(bajar) de hatiye bi karanîn. Bi qasî kesên kû polîtîka wekî rêveberiya bajar û dewletê pênase dikirin, kesên kû wekî rêveberiya gel ya bi Demos re peywendî dikirin jî ne kêm bûn. Li vir ya li ser polîtîkayê bi şêwaz bûyî rêveberiye. Mijara kû di rastiya xwe de dibe sedemê nîqaşan jî çi ravekirina rêveberiyê û bi kîjan pergalan pêkanîna wê ye. Têkeliya wateyê di destpêkê de ji vê têkelbûna dûalîst tê ye. Dema kû rêveberî tê gotin, tişta kû tê xwestin, di wateya dewletê de rêvebirina sîteyê ye yan rêveberiya gel e kû wekî Demos tê ravekirin e? dîsan bi pergalên kû dema rêveberiya dewletê de bikartêne bi şêweyê girtî û bi şêweyê kû dema gel(civak) bi rêvedibe de ciyewazî pir girînge. Li Atîna yê tevlîbûna welatiyên azad yên li cihên wek Agora di derbarê jiyana bajarvanî de, bi vî şêweyî di karê rêveberiyê de hevpişk bûna wan, di wateya “rêveberiya gel” wekî demokrasî dihat pênase kirin. Rêveberiyek kû gel beşdar nebûyî û ji aliyê hinek kesên esîl û takekesan ve dihat rêvebirin jî wekî di nimûneya Spartayê de tirantî(zordarî) bû.

Tişta kû di herdû nimûneyan de derdikeve û rêveberiyê karakterize dike civaka hevpar kombûyî ye. Lêbelê pirsgirêk ne ewe kû kesek bi hilgirtina zêdetir naveroka civakî li gorî rêjeya yê din were tercîh kirin e. Dema kû di nava wê de şêwe qezenc bike û di wateya mekan de helbet xwedî nirxekî derbasdar e. ev pêdiviyek ya “Baş”bûn yan jî wê “baş”bûna xwezaya bi şêweyê rêveberiyek kû civak û kesan tê de rol leyîstî û zêdetir beşdarbûn kirî ye. Lê belê di vir de pirsa jiyanî ya kû divê were pirsîn ewe kû gelo çima civak piştre daxilî polîtîkaya kû qada hebûn û azadiya kese tê kirin. Beşdarbûn-nebûna rêveberiyê, polîtîkayê û di pêkanînê de wekî krîter lê tê. Daxil kirin yan jî bûyin di heman demê de wateyek ji dervebûnê dihilgire. Tişta kû li derê mayî tê daxil kirin. Sedemê vê di diyalektîka rêveberiya polîtîkayê de, bi guhertina naverokê sînordarkirina polîtîkayê bi qadek ne şînber e. Nimûne, raste rast nayê wateya rêveberiya civakê kû di nav de jiyan dike. Helbet bajar bi yên di hûndirê wê de re tê bi rêvebirin. Dema kû bajar tê bi rêvebirin, di heman demê de civak jî tê bi rêvebirin. Lêbelê ev, bajar jî di nav de nayê wateya kû civak xwe bi xwe bi rêvedibe.

Bi raveyek giştî ya derbasdar, dikare were îddia kirin kû rêveberî karê pisporiyê ye, ji derveyî tişta tê bi rêvebirin bi avakirina qadek pergalî kû li armancê pêkane sûd û sererastiyekî pêktêne, di rewşên dijber de rê liber zerer û ne sererastiyan tê. Rêveberî, bê goman qadeke kû pêwîstî bi kêrhatin û lêhatina kû wesfên li xwezaya wê pêkan e. ne pejirandina kêrhatin û pisporiyê li nîştecihgehên kû wekî bajaran mezin û li wir zêdebûna şênî û têkilheviya parvekirina kar lê heyî, ne nêzîkatiyek rast e. lê belê, xelet têgihiştina vê û wekî sîstemek avakirina wê divê neyê paş çav kirin. Sedemê xelet têgihiştina wê wekî encama pozîtîvîst ya rêveberiyê, veqetandina ji qada kû xwezayî pêkaniye ye. Veqetandina rêveberiyê ji xwezaya wê û kêşana li standartên pisporî û kêrhatinê, wesfek serdebirî dihilgire û ev wê têne rewşa “karê kesên bi ehl”. Bi vî awayî tişta kû di bingeh de mijara nîqaşê ye, di plana dûwem de girtina “dualîzma civak û dewletê” lehîm dibe û girê dana bi polîtîkayê re ne diyar dike.

Bikaranîna peyva polîtîkayê ya ji koka polis kû ji Yunan’a Kevin tê jibo mijarê nimûneyek diyarker e. peyva kû tê wateya parastina dewlet yan jî welat, destpêkê dihat wateya “sûr”ên kû xwediyê erdan xwe diparastin. Gelek piştre, bajarê kû ev sûrane li derdorê hatî avakirin bi dewletên xwe re biwêj wateyên bajar û dewletê qezenc kir. Dewleta bajar, bajar rêxistina ewlekariyê ya civaka di nava sûran de dijiyan bû. Polîtîka di vê wateyê de hat rewşa herêmek kû jibo parastin û ewlekariya civaka dinava bajar de  kêrhatin û pisporî jê re pêwîst. Disan pêşketina dina ya kû  ev rewş bi pêş de birî, li kêleka demografiyê bi paralelê pêşketina parvekirina kar, têkilhevbûna torên têkiliyan û pêwîstiya sererastkirina van bû. Qadek ya kar kû raste rast di hilberînê de cih negirtî, xwe spartî kedek ne şînber û pêdivî bi profesyonelbûnê heyî û bi vê re qatmanbûnek pêşket. Wekî çînek ya pisporan kû zanîn û tecrûbe lê kombûyî;  leşkerî, memûrtî û bûrokrasî derket pêş. Bi vî awayî civaka bajar ya kû bi vê sererastbûnê parve bûyî, neçar ma kû piraniya kar ji bo wan kesê bi ehl bihêle.

Di rewşên kû tecrûbe û pisportiyê jibo civakê giringî qezenc kirî de, ji dewletê yan ji bûrokrasiya ehlê kar bendewariya sûd xwezayî ye. Ji ber kû tecrûbe li gel her kesî nayê dîtin. Pisportî jî ne karê herkesî ye. Ger civakê bûrokrasiya proto pêşeng ya dewletê bi giştî neyênî ne kiri be û li destdanîna ser erk çav girtibe, “di mijarên kû kêrhatin û pisportî lê tê xwestin de bawer kiriye kû wê kar siviktir bikin.”

Herwiha pêşketina dîrokî di îstiqametek tam dijê wê de berdewam dike. Li gorî xwezaya dewlet yan jî bûrokrasiyê bi îstîsmarkirina bendewariyan “ bi kesên kû bê tecrûbe û ne pispor, rêveberî têne rewşa qadek kû entrîka lê tê lîstin û lûmpentî lê tê kirin.” Ya girîngtir jî ewe kû  ji berpirsyatiya girtî desthilatê ferz dike. Jiber kû li ser navê civakê destguhertina karên civakê kû pisporî û kêrhatin jê re pêwîste di heman demê de tê wateya parçebûna rêveberî û yekdestbûna wê. Profesyonelkirina rêveberî û siyasetkirinê, nîşaneya çîn û grûbek din ya berjewendiyan e. windabûna kes ya di nava bûrokrasiyek pisporbûyî de bi rasyonalize kirina desthilatê wê diveşêre.

Desthilat potansiyela hêzek fîzîkî û entellektûel e û ev di feraseta rêveberiyê de şînber dibe. Rêveberî navendeke kû desthilat xwe lê diveşêre. Odaka desthilatê bi qasî kû xwe bi feraseta rêveberiya civakê re yeksan kirî ne guher e.  wekî pêşbîniyekî desthilat, “her li kû hêza xwe bigre jî, rûxmê civakê vîna xwe” pêktêne. Bi vî awayî rêveberiya kû bi desthilatê re bûyî navend, bi derketina ji derveyî civakê wekî ceberûtan dikeve ser civakê. Civak jî di mijarên jiyanî ya kû wan eleqeder dike de bi windakirina hêza xwe ya gotin, biryar û pêkanînê dibe wekî cismekî yê mêtîngerî û barhilgirê rêveberiya elîta desthilatê. Piştre daxilkirina wan ya li rêveberî jî vê naguher e kû li cihên kû desthilatê şeklê dewletbûnê qezenckirî de beşdarbûna rêveberî, parvekirina qada polîtîk û li hev kirinê zêdetir, rewşekî nû kû di berjewendiyê civakê de ye dernakeve pêş.

Di nimûneya Atîna’yê de di wateya rêveberiya gel de demokrasi wekî modelekî tê pêşkêşkirin. Wekî mercê yekem û herî pêş yê rêvebirina gel xwe bi xwe jî hestyariya welatiyan jibo qada polîtîk û berpirsyariya beşdarbûnê nîşan dike. Bi riya sazî û quralên kû bi rastî welatiyên Atîna’yê pêktênin, di her mijara kû “polîsê” eleqeder dike de di karîn raste rast û rû bi rû beşdarî pêvajoyên nîqaş û biryaran bibin. Polîtîka heya dawî dînamîk, çêkerî û kiryarî bû. Lêbelê ev, jibo civakek “ji welatiyên azad pêkhatî” re derbasdar bû. Karê polîtîkayê, di berpirsyartiya welatiyên xwedî dem û derfetên maddî yên pêwîst, bi wesfên raya giştî pêçayî, perwerde kirî, kêrhatin qezenckirî, xwedî zanebûna welat de bû. Di serî de jin û koleyan, piraniya zen’etkar û hilberînerên çandinî, qlan û qebîleyên li dora sûran bicih bûyîn, ne daxilê vê girseya civakî ya kû “wekhev”an pêkanîyî bûn. Ji ber kû ne xwedî heman maf û derfetan jî bûn, di jiyana polîtîk de, bi vî awayî jî di rêveberiyê de ne xwedî vîna gotin û biryarê bûn.

Hizrênerên kû di rezê Ronakbûnê de mezin bûyîn dema kû sazî û quralên demokrasiya Atîna’yê mezin dikin, piraniya mezin ya civakê kû ji derveyî azadiyê hatîn hiştin, bi girêdana mercên serdemê “wekî kêmanî” tên nirxandin. Lêbelê, di rastiyê de, bi nedîtina naverokên dewlet û desthilatê yên li ser polîtîka û rêveberî bûyîn bar, erênî dibin. Li gorî belavbûna sosyolojîk, rexneya mayîna derveyê qada siyasî ya beşekî yê civakê raste lê kêm e. Encama nêzîkatiyek, serve û derve, nizimker e. Her wisa kû “kêmaniya” bingehîn ya pêwîste were dîtin, di  naverokê de polîtîkaya kû li desthilatê hatî xwarin e. Bêgûman bi beşdarbûna rêveberiyê ya welatiyên Atînayê nava desthilatê hatiye sînordarkirin. Lêbelê di serê din yê xwehrokê de bi beşdarkirina civakê ya nava rêveberiyê, desthilat jî xwe rewa dike. Siyaset, di vê wateyê de rêveberî û desthilata xwe di heman naverokê de li hev têne. Di roja me de bi hev re nîşa kirina rêveberî û desthilatê ya biwêja polîtîkayê ji ber vê sedemê ye. Polîtîka, ji ber vê di gelek cihan de wekî “hûnera lihevkirinê” tê nirxandin. Bê gûman li hevkirinê de ya tê xwestin ne çareserkirina pirsgirêkan lê li hevkirina civak û dewletê ye, lêbelê li hev hatinek di berjewendiyê dewletê de. Ji ber kû êdî qada polîtîk, bi wateya karanîna gotinê, dinava çepera dewletê de ye. Rêveberî jî desthilat e. Pênaseya “Rêveberiya dewletê” ya jibo polîtîkayê hatî kirin jî xwe disperse vê binyata hizrî.

Arîsto, di Yûnan’a Kevin de bi balkêşana li ser cûdakariya Oîkos û Polîs, pêşketina ji Oîkos berbi Polîs ve wekî civakbûn pênase dike. Oîkos tê wateya tovikê civakê, xaniyê kû malbat lê jiyan dike, cihê kû karên ekonomîk lê tên kirin. Polîs jî cihê kû nîqaşên hevpar li ser pirsgirêkên hevpar lê tê kirin, gotin û hizrên hevpar lê tê peydakirin; bi vî awayî cihê kû lê dibe civak e. bi nêzîkatiyek nizimker ya jibo mesken û sosyolojîya demografîk, ger mirov li “Oîkos” mabûna tê gotin kû ne dikarî bibe zoon Polîtîkon (lawirê Polîtîk). Rûniştkandina Polîs ya di navenada jiyana civakî û civakbûnê de wekî rêxistinek ewlekarî, polîtîkayê têne rewşa çengek yê dewlet û îktîdarê. (Poli s-tia kos)

Arîsto yê kû dibêje “mirov heyînek civakî ye”, dema kû hewl dide cih û rêza wî ya dinava civakê de tehkît bike, destpêkê torezanîna wî ya takekes diyar dike. Armanca vê torezaniyê, li gorî kevneşopiya serdema kevin pêkan şadî ye û ev şadî jî bi zanebûnê pêktê. Zanebûn bi Hizir û helwest pêktê. Xawêniyên hizrî (Arete dianoetike) û helwestî (Arete ethike) ji hev cûda dike. Her wisa kû helwest divê xwe bispêre Hizir. Mirov, jiber kû heyînek civakî ye, kesayetiya wî ya kevneşopî jî wê dinava dewletê de pêkwere. Dewlet wiha yan wisa ye ne zêde girînge. Ya girîng, li gorî vê kesayetiya kevneşop ya hemwelatiyan dewlet dikare pêşbixe yan na. dewleta bi bandor bi karê xwe yê mal yê bi vî awayî tê pîvan.

Aliyê hevbeş yê Sokrates, Platon û Arîsto Thales yên kû hizirînerên Yunan’a çerxa Kevinin, hewildana sererastkirina civakê ye. ger pêwîste civak were sererastkirin, tê wê wateyê kû rêza wê xerabûye. Her sê hizrêner jî hewildidin dewletê rêkûpêkbikin. Sokrates zanista toreyê jibo mezinkirina zarokên bikarin dewletê li ser piyan bigrin dadimezirîne. Platon, bi ûtopyaya dewletê rêxistinek kû koleyan baş bide karkirin pêşniyar dike. Arîsto Thales, li pey avakirina dewletekiye kû bi bihêzkirina kesayeta endamên xwe, xwe jî bi hêz bike. Gelek ji hizrênerên ronakbûnê û ronesansê –bi parastina ciyewaziyên felsefî yên di çewisênin- di heman şopê de meşiyane; qalibên zêhnê netew-dewletê yê roja me ya îro de avakirine.

Bê gûman bajar,dewlet, polîtîka, rêveberî û civak bi xwe bi dîroka Yûnan’a Kevin destpênake. Demokrasî jî nave xwe û çêkera xwe li wir digre û wekî erk ne dîtina Atîna’yê ye. Ev ferasetane hemû ji hezaran sal wêdetir tê û di serdema Kevin de komdibe, bi qezenckirina sîstemek hizrî şkestinê jiyan dike. Ji ber kû mijara me ne arkeolojiya dîrokî ya polîtîka û rêveberî ye, em pêvajoyên şkestinê li cihekî dihêlin. Lê belê, em bi diyarkirina kû cîhana Yunan ji hêla dîtina dewletê û şkesta polîtîk ve ne Kevin’e, bi şkestina despotîzma Asûr dewleta kû heyîna wê ketî metirsiyê de li vir ji nû ve restore kirinê wateyên civakî cara dûwem dişkên. Sedemê têkilheviya episteminolojiya kû qalibên hizra modernist pêktîne kû bi dogmayan dagirtî, vaye ev pêvajoyên şkesta cewherî (winda kirina wateyê) ya li ser hev hatî barkirin e. modernîzma kapîtalîst ya kû xwe wekî serdema nû û yekane dibîne, cîhana Yunan’a Kevin kû wekî “kevnar” diyar dike, lêbelê bi şkestek hîn bi kok guncaw kiriye û ji vê jî herî zêde wateyên polîtîka û rêveberî bandor bûne. Ji derveyî wateyên kû cihana hizrê serdema Kevin barkirî herwekû ber-piştê wê, dîroka wê ya civakî qet nine.

ÇAVKANÎ: KOVARA KOMUNAR